Ερμηνεύοντας τους θρησκευτικούς και ιστορικούς μύθους

Ανάλογη αμφισβήτηση δέχτηκαν και οι ερμηνείες για τις μυθικές γενεαλογίες, για τους άθλους των ηρώων, για τις κοινές πολεμικές επιχειρήσεις, όπως, π.χ., η Αργοναυτική Εκστρατεία, και γενικότερα οι ερμηνείες για τις μυθικές παραδόσεις εκείνης της εποχής. Οι ερμηνείες αυτές σκοπό έχουν να διακρίνουν τι ιστορικό στοιχείο υπάρχει σε αυτές τις παραδόσεις και τι μυθικό. Από αυτές τις θεωρίες-ερμηνείες άλλες αποδοκιμάστηκαν και άλλες θεωρήθηκαν πετυχημένες, ενώ για κάποιους άλλους όλες τους είναι λιγότερο ή περισσότερο αυθαίρετες και ανυπόστατες.

Ο πιο ασυνήθιστος από όλους αυτούς που προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τους αρχαιοελληνικούς μύθους υπήρξε ο Παλαίφατος, ο οποίος δεν είναι ακριβώς γνωστό πότε έζησε, αλλά το βέβαιο είναι ότι υπήρξε προγενέστερος του 1ου αιώνα π.Χ., αφού τον αναφέρει ο Λατίνος ποιητής Βιργίλιος, ο οποίος γεννήθηκε το 70 π.Χ. Ο Παλαίφατος υποστηρίζει πως κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν τις μυθικές αφηγήσεις, επειδή δεν διαθέτουν την κατάλληλη παιδεία, ενώ άλλοι που ενδιαφέρονται περισσότερο για την έρευνα και εκφράζουν ανοιχτά την αμφισβήτησή τους δεν πιστεύουν σε τίποτε από αυτά. Ο ίδιος ο Παλαίφατος θεωρεί πως έγιναν όλα όσα αναφέρονται, γιατί, εάν δεν είχαν γίνει, δεν θα λέγονταν. Δέχεται όμως την άποψη πως δεν έγιναν ακριβώς με τον τρόπο που λέγονται και πως οι ποιητές και οι λογογράφοι τα παραποίησαν για να γίνουν πιο απίθανα, προκειμένου να τα θαυμάζουν περισσότερο οι άνθρωποι. Γι' αυτό ο Παλαίφατος κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια για να διακρίνει την αλήθεια από το ψέμα, και επισκέφθηκε τις χώρες στις οποίες τοποθετείται η δράση των μυθολογικών αφηγήσεων. Εξέτασε μάλιστα πολύ προσεκτικά τους γηραιότερους από τους κατοίκους τους, αλλά και άλλους πολλούς. Να, λοιπόν, μερικά παραδείγματα από τα αποτελέσματα των ερευνών του.

Προηγουμένως αναφέραμε το μύθο για τη Σφίγγα. Ο Παλαίφατος, αφού τον αναφέρει, κρίνει πως τα λεγόμενα του μύθου είναι απίθανα και αδύνατον να έχουν γίνει, όχι μόνο γιατί δεν μπορεί να υπήρξε τέτοιο τέρας, αλλά και γιατί είναι παιδαριώδες να υποθέσουμε ότι οι Καδμείοι αντί να το σκοτώσουν με δεκάδες βέλη το άφηναν να τους κατατρώει. Η αλήθεια, πάντα κατά τον Παλαίφατο, έχει ως εξής: Η Σφίγγα ήταν απλά η σύζυγος του Κάδμου. Επειδή όμως αυτός πήρε και άλλη σύζυγο, την Αρμονία, η Σφίγγα συγκέντρωσε στρατό, κατέλαβε το βουνό που ονομαζόταν Σφτγγίο και από εκεί πολεμούσε τον Κάδμο και το στρατό του, στήνοντας κάθε λίγο και λιγάκι ενέδρες στις οποίες όσοι από τους αντιπάλους της έπεφταν σκοτώνονταν. Εκείνη την εποχή μάλιστα οι Καδμείοι αποκαλούσαν την ενέδρα «αίνιγμα». Ύστερα από όλα αυτά ο βασιλιάς Κάδμος υποσχέθηκε μεγάλη αμοιβή σε αυτόν που θα σκότωνε τη Σφίγγα. Τότε ο Οιδίποδας, άνδρας από την Κόρινθο και ιδιαίτερα έμπειρος πολεμιστής, αφού πήρε μαζί του μερικούς Καδμείους, πήγε τη νύχτα στο Σφτγγίο και σκότωσε τη Σφίγγα. Όλα αυτά τα γεγονότα, ισχυρίζεται ο Παλαίφατος, οι μεταγενέστεροι τα παρουσίασαν με υπερβολικό τρόπο.

Με όμοιο τρόπο, αφού περιέγραψε ο Παλαίφατος τη Χίμαιρα, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τέτοιο τέρας βέβαια δεν υπήρξε, αφού είναι αδύνατον φίδι, λιοντάρι και κατσίκα να τρώνε την ίδια τροφή. Μάλιστα, είναι μάλλον ανόητο να πιστεύει κανείς ότι η Χίμαιρα, αν και είχε θνητή φύση, μπορούσε να βγάζει φωτιά. Η αλήθεια για αυτόν το μύθο είναι η εξής:

Ο Βελλεροφόντης, πάνω στον Πήγασο, λογχίζει τη Χίμαιρα. Σχέδιο με λάδι πάνω σε ξύλο, του Ρούμπενς, του 1635. Βρίσκεται στο Μουσείο Bonnat, στην Μπαγιόν της Γαλλίας.

Ο Βελλεροφόντης, ο οποίος ήταν γενναίος άνδρας, ναυπήγησε πολεμικό πλοίο με το οποίο λεηλατούσε τα παραθαλάσσια χωριά της Φρυγίας. Το πλοίο ονομαζόταν Πήγασος, όπως και σήμερα, που κάθε πλοίο έχει το όνομά του. Το όνομα Πήγασος εξάλλου ταιριάζει περισσότερο σε πλοίο παρά σε άλογο. Υπήρχε σε εκείνη τη χώρα ένα βουνό που ονομαζόταν Χίμαιρα. Στο μπροστινό μέρος αυτού του βουνού κατοικούσε εκείνη την εποχή ένα λιοντάρι και στο πίσω μέρος του ένα τεράστιο ερπετό. Και τα δυο μαζί κακοποιούσαν τους βοσκούς και τους ξυλοκόπους της περιοχής. Εκείνη την περίοδο ο Βελλεροφόντης πυρπόλησε το βουνό και εξολόθρευσε τα θηρία, με αποτέλεσμα οι ντόπιοι να διηγούνται πως ο Βελλεροφόντης ήρθε κάποτε με τον Πήγασο και κατέστρεψε τη Χίμαιρα. Έτσι, λοιπόν, πλάστηκε ο μύθος. Με άλλα λόγια, ο Παλαίφατος έκανε για τους μύθους αυτό που ο Ευήμερος έκανε για τους θεούς: προσπάθησε να τους εκλογικεύσει, αλλά σήμερα η θεωρία του δεν έχει πλέον κανέναν αξιόλογο υποστηρικτή.

Μια άλλη κατηγορία ερμηνευτών είναι εκείνοι apu πιστεύουν -και αυτοί- πως όλα όσα λέγονται για την αρχαιότητα έχουν κάποια δόση αλήθειας και ότι απλώς αλλοιώθηκαν απόΛυς ποιητές. Ωστόσο, δεν επιχειρούν, όπως ο Παλαίφατος, να εκλογικεύσουν το απίθανο τμήμα των μύθων. Οι ερμηνευτές αυτοί αφαιρούν όλες τις υπερφυσικές και αλλόκοτες ιστορίες από τις διηγήσεις, περιορίζονται μόνο στο αληθοφανές τμήμα τους και το παρουσιάζουν ως αληθινή ιστορία. Αυτό ακριβώς έκαναν οι περισσότεροι από τους αρχαίους και τους νεότερους ερμηνευτές, ιδιαίτερα οι Γάλλοι Ραούλ Ροσέτ, Ετιέν Κλαβιέ και Φρερέ.

Περίφημο παράδειγμα μιας τέτοιας ερμηνείας αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο παρουσίασε τον Τρωικό Πόλεμο ένας από τους μεγαλύτερους ιστορικούς της αρχαιότητας, ο Αθηναίος Θουκυδίδης, που άκμασε τον 5ο αιώνα π.Χ. Είδαμε ότι τον πόλεμο αυτό περιέγραψε ζωντανά ο'Ομηρος. Ο Θουκυδίδης, αφού αφαίρεσε τους θεούς που αναμείχθηκαν σε αυτό τον πόλεμο, αφού αφαίρεσε όλα τα υπερφυσικά κατορθώματα των ηρώων, αφού αφαίρεσε τα αθάνατα άλογα Ξάνθο και Βαλίο που τα γέννησε η Αρπυια Ποδάργη και ο άνεμος Ζέφυρος, αφού αφαίρεσε το Δούρειο
Ίππο, κάνει λόγο για το γεγονός, σαν να είναι αναμφισβήτητο, βασιζόμενος στην ομηρική παράδοση. Ο Αγαμέμνονας, λέει, ανέλαβε την αρχηγία της εκστρατείας, επειδή ήταν ο ισχυρότερος από όλους τους βασιλιάδες και στην ξηρά και στη θάλασσα. Ο στόλος αποτελούνταν από 1.200 πλοία, από τα οποία τα μεγαλύτερα μετέφεραν 120 άνδρες και 50 τα μικρότερα. Οι Έλληνες, μόλις έφτασαν στην Τρωάδα, νίκησαν αμέσως τους ντόπιους στη μάχη, αλλά επειδή δεν είχαν τρόφιμα και άλλα εφόδια αναγκάστηκαν να λεηλατούν τις γύρω περιοχές και άλλοι να τις καλλιεργούν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μόνο λίγοι να συνεχίζουν την πολιορκία [της Τροίας] και για αυτόν το λόγο κατάφεραν οι Τρώες να αντισταθούν δέκα ολόκληρα χρόνια. Αντίθετα, αν οι πολιορκητές είχαν τρόφιμα και παρέμεναν συνέχεια συγκεντρωμένοι γύρω από την Τροία, θα μπορούσαν να την έχουν κυριεύσει πολύ πιο γρήγορα και πολύ πιο εύκολα.