Ερμηνεύοντας τους θρησκευτικούς και ιστορικούς μύθους

Κάποιες ιδιότητες και κάποιες ενέργειες που αποδίδονται οτα πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας μπορούν να εξηγηθούν με αλληγορίες, όχι όμως όλα τα χαρακτηριστικά και όλες οι πράξεις αυτών των προσώπων, αλλά ούτε όλων των προσώπων οι ιδιότητες και οι ενέργειες. Αναφερθήκαμε παραπάνω σε μία από τις αρχαιότερες αλληγορίες, το μύθο της Πανδώρας, και θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και άλλες. Ωστόσο, είναι αδύνατον να εξηγηθεί με κάποια βεβαιότητα ολόκληρη η ελληνική μυθολογία. Λέμε, για παράδειγμα, ότι ο Ποσειδώνας αντιπροσωπεύει τη θάλασσα, αλλά τι αντιπροσωπεύουν οι Νηρηίδες;

Σκηνή με Νηρηίδες, Τρίτωνες και Ερωτιδείς. Έργο της Αναγέννησης, του Amico Aspertini. Βρίσκεται στη Φλωρεντία, στο Gabinetto dei Disegni e delle Stampe degli

Τι αντιπροσωπεύει η Θέτιδα, η οποία, κοντά στα άλλα, παντρεύτηκε ένα θνητό, τον Πηλέα; Οι απορίες αυτές μπορούν να πολλαπλασιαστούν επ' άπειρον. Αυτός που επιχειρεί, λοιπόν, να ερμηνεύσει την ελληνική μυθολογία με αλληγορίες προχωρά εύκολα μέχρι κάποιο σημείο, αλλά έπειτα από λίγο βρίσκει φραγμένο το δρόμο και τότε προσπαθεί να τον ελευθερώσει με αυθαίρετες εικασίες και διαστρεβλώσεις. Κι αυτό γιατί οι αλληγορικές μορφές και ιδιότητες είναι σχεδόν πάντα μπερδεμένες με μη αλληγορικές και είναι αδύνατον να διαχωριστούν, εκτός αν ανατραπεί όλη η σειρά των μυθικών γεγονότων. Επίσης κάθε ερμηνεία που δημιουργεί μια τέτοια ανατροπή δεν μπορεί ρηθεί ορθή. Και ενώ αυτές οι ερμηνείες δεν οδηγούν σε κανένα ασφαλές συμπέρασμα, έχουν επιπλέον και το ελάττωμα ότι αφαιρούν εντελώς τη θεώρηση των αρχαίων Ελλήνων για τους μύθους τους. Είναι αλήθεια ότι οι Έλληνες, οι περισσότεροι τουλάχιστον, πίστευαν σε αυτούς τους μύθους, όπως αυτοί παρουσιάστηκαν από τον Όμηρο και τον Ησίοδο, με τη βεβαιότητα ότι η θρησκεία τους είναι αληθινή. Αν αρνηθούμε αυτό, τότε πρέπει να υποθέσουμε πως οι Έλληνες δεν είχαν καμία θρησκεία, πως όλες οι θυσίες, οι ιεροτελεστίες και οι θρησκευτικές τελετές που έκαναν δεν ήταν τίποτε άλλο από απλή υποκρισία.

Και δεν είναι μόνο αυτό. Πρέπει να ανατρέψουμε όλη την ιστορία της Ελλάδας, γιατί η ιστορία αυτή διδάσκει ότι σε πολλές περιπτώσεις οι χρησμοί, οι οιωνοί και όλες οι λειτουργίες της θρησκείας επηρέαζαν με παράδοξο τρόπο τις αποφάσεις, τις διαθέσεις και τις πράξεις του έθνους. Από τα κείμενα του Πλουτάρχου και του Παυσανία, οι οποίοι έζησαν πολλά χρόνια μετά την εμφάνιση του χριστιανισμού, βγαίνει το ασφαλές συμπέρασμα ότι οι άνδρες αυτοί έτρεφαν βαθύ αίσθημα σεβασμού για τους θεούς τους. Αν, λοιπόν, σε μια τόσο μεταγενέστερη εποχή άνδρες τόσο λόγιοι είχαν τέτοιες θρησκευτικές πεποιθήσεις, θα ήταν παράλογο να πι-πως οι πεποιθήσεις αυτές δεν κυριαρχούσαν tnv εποχή που άκμαζε ο ελληνισμός. Επομένως, οι Έλληνες πίστευαν στα δόγματα της θρησκείας τους. Ποια ήταν τα δόγματα αυτά θα παρουσιάσουμε αναλυτικότερα σε λίγο. Σε αυτό το σημείο, ανακεφαλαιώνοντας, αρκεί να παρατηρήσουμε ότι οι Έλληνες θεοί είχαν μορφή και φύση ανθρώπινη και εκτός από το ότι ήταν αθάνατοι, είχαν μεγαλύτερη από όσο οι άνθρωποι δύναμη και επηρέαζαν τις ανθρώπινες πράξεις. Φυσικά, οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως οι περισσότεροι και οι κυριότεροι θεοί τους κυβερνούσαν ο καθένας τους και από ένα στοιχείο του φυσικού, ηθικού και πνευματικού κόσμου.

Πίστευαν, π.χ., πως ο Δίας ήταν κυρίως ο θεός του αιθέρα, ο Ποσειδώνας ο θεός της θάλασσας, η Αθηνά η θεά της φρόνησης κ.λπ. Επίσης, υπήρχαν μερικές θεότητες οι οποίες αντιπροσώπευαν ηθικές δυνάμεις ή κάποιες καταστάσεις της ανθρώπινης ζωής. Αυτές οι θεότητες καμιά φορά συγχέονταν με τις αφηρημένες έννοιες που αντιπροσώπευαν, όπως, π.χ., η Άτη, δηλαδή η αιτία όλων των απερίσκεπτων πράξεων και των συμφορών που πηγάζουν από αυτές, η Έριδα, ο Θάνατος, ο Ύπνος, η Ισχύς κ.λπ. Τα ονόματα αυτά άλλοτε σήμαιναν πρόσωπα και άλλοτε ιδιότητες ή γεγονότα. Οι κυριότεροι όμως θεοί που συνδυάζονταν με κάποιες ηθικές έννοιες και όλοι όσοι συνδέονταν με φυσικές δυνάμεις δεν ταυτίζονταν με τις ηθικές έννοιες ούτε με τις φυσικές δυνάμεις. Η έννοια της φυσικής και της ηθικής δύναμης έχει πολύ μικρή σημασία στις θρησκευτικές αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων, ενώ αντίθετα η σημασία του πρββώ-που είναι πολύ μεγάλη. Με άλλα λόγια, οι Έλληνες λάτρευαν τους θεούς τους όχι τόσο ως στοιχεία του φυσικού και ηθικού κόσμου, αλλά περισσότερο ως πρόσωπα που εξέφραζαν την πραγματική ζωή του ανθρώπου. Οι Έλληνες πίστευαν, π.χ., πως ο Κρόνος καθαίρεσε από τη βασιλεία του κόσμου τον Ουρανό, πως ο Δίας καθαίρεσε έπειτα τον Κρόνο, πως η 'Ηρα ήταν γυναίκα εριστική και ζηλιάρα, πως στον Τρωικό Πόλεμο κάποιοι θεοί ήταν σύμμαχοι των Τρώων και άλλοι των Ελλήνων.  Επίσης, πίστευαν πως οι θεοί παρευρέθηκαν στους γάμους του Κάδμου, πως αποκτούσαν παιδιά με θνητές και οι θεές με θνητούς κ.λπ. Αυτοί μάλιστα που αφηγούνται αυτές τις ιστορίες μπορεί να αναφέρουν παιδαριώδεις δοξασίες, αλλά αυτές οι δοξασίες αποτελούσαν αναμφίβολα την αληθινή θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων. Αντίθετα, αυτοί που αγωνίζονται να αποκαλύψουν τις κοσμογονικές, φιλοσοφικές και ηθικές αλήθειες που κρύβονταν πίσω από τους μύθους, στην πραγματικότητα αναζητούν αλήθειες που πολύ λίγο απασχολούσαν τον ελληνικό λαό. Αυτός, όπως είπαμε και πριν, λάτρευε τους θεούς του περισσότερο ως πρόσωπα παρά ως φυσικές ή ηθικές δυνάμεις.