Ερμηνεύοντας τους θρησκευτικούς και ιστορικούς μύθους

Η θεά Δήμητρα έφτασε στην Ελευσίνα μεταμφιεσμένη σε γριά, αναζητώντας την κόρη της Περσεφόνη, την οποία είχε απαγάγει ο Πλούτωνας. Έγινε δεκτή από το βασιλιά Κελεό που τη φιλοξένησε, και η θεά ως αντάλλαγμα ανέλαβε την ανατροφή του γιου του Δημοφώντα. Από το μύθο αυτό ξεπήδησαν η ιερή λατρεία της Δήμητρας και τα Ελευσίνια Μυστήρια.

Ωστόσο δεν θα ολοκληρώσουμε εδώ την αναφορά μας για τη μυθική εποχή. Όπως είπαμε στην αρχή του έργου μας, για τα αρχαιότατα χρόνια του ελληνικού έθνους υπάρχουν δύο είδη αφηγήσεων: Άλλες είναι γηγενείς, οι μυθικές παραδόσεις του λαού, τις οποίες παρουσιάσαμε παραπάνω συνοπτικά, ενώ άλλες δεν είναι παρά οι ερμηνείες αυτών των μύθων, όσες επιχείρησαν να κάνουν είτε αρχαίοι είτε νεότεροι λόγιοι. Για τις τελευταίες πρέπει να κάνουμε εδώ κάποια αναφορά, γιατί αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των αφηγήσεων του ελληνικού έθνους. Οι ερμηνείες αυτές έχουν ως στόχο να βρουν την αιτία για τη δημιουργία των μύθων ή να προσδιορίσουν τη σημασία των αφηγήσεων. Μερικές μάλιστα αποδοκιμάστηκαν, ενώ κάποιες άλλες έγιναν αποδεκτές4". Φυσικά υπάρχουν και κάποιοι που τις απορρίπτουν όλες ως αυθαίρετες και ανυπόστατες. Εμείς θα παραθέσουμε μερικά παραδείγματα από αυτές μόνο και μόνο για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος της αμφισβήτησης γύρω από θέματα που αφορούν στην ιστορία των πατέρων μας.

Ένας από τους πιο ονομαστούς ερμηνευτές αυτών των αφηγήσεων υπήρξε ο Ευήμερος από τη Μεσσήνη της Σικελίας, ο οποίος έζησε στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Ο Ευήμερος ισχυριζόταν πως όλοι αυτοί οι ήρωες, ακόμα και οι θεοί, δεν ήταν παρά απλοί άνθρωποι, οι οποίοι διακρίθηκαν στη ζωή τους τόσο πολύ επειδή διέθεταν σωματική ρώμη και αρετή, ώστε μετά το θάνατο τους, λόγω των ευεργεσιών και των μεγάλων κατορθωμάτων τους, τιμήθηκαν και ανυψώθηκαν στην τάξη των θεών και των ηρώων.

Ο Ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο.

Ο Ευήμερος βεβαίωνε ότι στη διάρκεια κάποιου ταξιδιού του στην Ινδική θάλασσα, το οποίο έγινε έπειτα από διαταγή του βασιλιά της Μακεδονίας Κασσάνδρου, ανακάλυψε δήθεν μια χώρα με το όνομα Παγχαία, η οποία μάλιστα είχε ιερό του Τριφυλίου Δία, μέσα στο οποίο υπήρχε μεγάλη χρυσή στήλη με επιγραφή που ανέφερε πως την κατασκεύασε ο ίδιος ο Δίας, όταν ήταν στη Γη, και πως εξιστορούσε με κάθε λεπτομέρεια τις επίγειες πράξεις του. Την άποψη αυτή, ότι όλοι οι θεοί ήταν πριν άνθρωποι, την απέρριπταν όλοι οι θεοσεβείς Έλληνες, οι οποίοι, εκτός από μερικές εξαιρέσεις, κατηγόρησαν τον Ευήμερο ότι ήταν άθεος. Από την άλλη πλευρά, πολλοί χριστιανοί συγγραφείς των πρώτων χριστιανικών αιώνων, όπως ο Μινούκιος Φήλιξ, ο Αακτάντιος, ο Ιερός Αυγουστίνος, ασπάστηκαν με μεγάλη προθυμία τις απόψεις του Ευήμερου, γιατί με αυτές αφαιρούνταν όλα εκείνα τα θεϊκά χαρακτηριστικά από τον Δία και από όλους τους άλλους θεούς, τους οποίους με αυτό τον τρόπο καταπολεμούσαν. Αυτός ήταν ο λόγος που αυτοί οι χριστιανοί συγγραφείς αποδέχονταν όχι μόνο τη γενική θεωρία του Ευήμερου αλλά και τις επιμέρους ιστορίες και αφηγήσεις του. Αυτόν μάλιστα τον άνθρωπο, του οποίου η ψευδολογία ήταν σχεδόν παροιμιώδης, σύμφωνα με τον παγανιστή γεωγράφο Στράβωνα, εκείνοι τον επαινούσαν ως λαμπρό υπόδειγμα σπουδαίου ιστορικού ερευνητή.

Είναι βέβαιο ότι οι θεωρίες του Ευήμερου είναι προφανώς παράλογες και σήμερα δεν υπάρχει κανείς που να τις αποδέχεται. Υπάρχουν, όμως, ερμηνείες των προγόνων μας για τη θρησκευτική μυθολογία πολύ πιο ευφυείς και σίγουρα πολύ πιο πιθανές. Οι ερμηνείες αυτές άρχισαν ήδη να διατυπώνονται από λόγιους της αρχαιότητας, αλλά στους νεότερους χρόνους τις συμπλήρωσαν και τις τελειοποίησαν δύο σοφότατοι Γερμανοί επιστήμονες, ο Κρεϋζέρος και ο Ερμάννος, οι οποίοι μπορούν να θεωρηθούν οι κορυφαίοι εκπρόσωποι αυτής της ερμηνευτικής θεωρίας. Σύμφωνα με αυτή, τα πανάρχαια χρόνια ήρθαν από την Αίγυπτο ή την Ασία στην Ελλάδα πολύ σοφοί ιερείς και μετέδωσαν στους απαίδευτους ακόμη κατοίκους της πολλές γνώσεις σχετικά με τη θρησκεία, τη φύση και την ιστορία. Δεν προσπάθησαν όμως να διαδώσουν αυτές τους τις γνώσεις με άμεσο και κυριολεκτικό τρόπο, που ίσως άνθρωποι αμαθείς ή να μην κατανοούσαν ή να μην τους προκαλούσε καμιά εντύπωση. Προτίμησαν να χρησιμοποιήσουν γι' αυτόν το σκοπό σύμβολα και αλληγορικές εικόνες που μπορούσαν να αναπαραστήσουν περισσότερο στα μάτια και στη φαντασία των ακροατών παρά στο μυαλό τα πράγματα αλλά και τις έννοιες που επιθυμούσαν να εξηγήσουν οι ιερείς στους κατοίκους της χώρας.