H οργάνωση της πρώιμης Ελληνικής Κοινωνίας

Μετά το θάνατο, φαίνεται ότι ούτε όλοι οι πονηροί τιμωρούνται στη μελλοντική ζωή τους, ούτε όλοι οι καλοί ανταμείβονται. Ο Όμηρος θεωρεί το θάνατο ως χωρισμό δύο ξεχωριστών ουσιών -αν και όχι εντελώς ανόμοιων- δηλαδή της ψυχής και του σώματος. Το σώμα δεν έχει ζωή χωρίς την ψυχή, ούτε η ψυχή δύναμη χωρίς το σώμα. Οι σάρκες και τα οστά των ηρώων παραμένουν πάνω στη Γη και είτε αποτεφρώνονται είτε εγκαταλείπονται στο ύπαιθρο ως τροφή για σκυλιά και όρνεα.
Η ψυχή πηγαίνει στον Άδη πετώντας σαν όνειρο, λέει στην Οδύσσεια η μητέρα του Οδυσσέα Αντίκλεια. Για να μπει η ψυχή στον Άδη, δεν θεωρούνταν, φαίνεται, απαραίτητες οι επικήδειες τελετές, αλλά όσο χρόνο οι τελετές αυτές δεν πραγματοποιούνταν, η ψυχή δεν μπορούσε να βρει ησυχία εκεί. Σε αυτή την πεποίθηση οφείλεται η φροντίδα των φίλων που επέζησαν προς τον νεκρό, η επίμονη μάχη γύρω από τους πεσόντες στον πόλεμο και βέβαια η παρακλητική επίσκεψη του Πριάμου στον Αχιλλέα για να πάρει πίσω το σώμα του γιου του Έκτορα.

 

Το ανάγλυφο πάνω στη ρωμαϊκή σαρκοφάγο απεικονίζει το βασιλιά της Τροίας Πρίαμο στα πόδια του Αχιλλέα να εκλιπαρεί για την επιστροφή του άψυχου κορμιού του Εκτορα, το οποίο διακρίνεται δεμένο στο άρμα, πίσω του.

Πολλά, μάλιστα, ιδιαίτερα συγκινητικά γεγονότα της ελληνικής ιστορίας και ποίησης στηρίζονται πάνω σε αυτή την πίστη. Η ψυχή, αφού γλιστρήσει από κάποια πληγή ή από τα χείλη του νεκρού, δεν διαλύεται στον αιθέρα, αλλά διατηρεί το σχήμα του όντος στον οποίο πριν έδινε ζωή. Αλλά η επιφάνεια της Γης, την οποία φωτίζει ο ήλιος, δεν είναι πλέον η κατάλληλη κατοικία για το αδύναμο και θλιβερό αυτό φάντασμα, το οποίο παρατείνει την ανώφελη ύπαρξή του μέσα στα σκοτάδια του Κάτω Κόσμου. Εκεί δεν θα είναι πλέον παρά μια σκιά του όντος που κάποτε υπήρξε, η οποία θα κυνηγάει ασταμάτητα το είδωλο των παλιών της ασχολιών και απολαύσεων. Ο περίφημος κυνηγός Ωρίωνας κυνηγά στα λιβάδια με ασφόδελους τις σκιές των ζώων που είχε σκοτώσει κάποτε στα βουνά της Γης. Ο βασιλιάς της Κρήτης Μίνως, που όσο καιρό ζούσε δοξάστηκε πολύ για τη δικαιοσύνη που έδειξε, στον Άδη είναι πρόεδρος δικαστηρίων τα οποία δεν έχουν τι να κρίνουν και απονέμει τη δικαιοσύνη σε όντα που δεν έχουν τη δύναμη να κάνουν κακό. Ο πιο ένδοξος από όλους τους ήρωες του Τρωικού Πολέμου, ο Αχιλλέας, βασιλεύει σε όλους τους νεκρούς, αλλά με προθυμία θα ήθελε να ανταλλάξει τη μάταιη αυτή εξουσία με την πιο ασήμαντη υπηρεσία στην πραγματική ζωή.
Ο Όμηρος ποτέ του δεν φαντάστηκε πως η πνευματική δύναμη της ψυχής, από τη στιγμή που απαλλάσσεται από τα γήινα δεσμά της γίνεται πολύ πιο δυνατή. Αντίθετα, την παρουσιάζει, μετά θάνατο, να βρίσκεται σε κατάσταση απόλυτης αδυναμίας: Αλίμονο, υπάρχει και στον Άδη ψνχή και είδωλο τον νεκρού, όμως η δύναμη τον σβήνει εντελώξ' φώναξε ο Αχιλλέας, όταν στην πολιορκία της Τροίας ο αγαπημένος του φίλος Πάτροκλος σκοτώθηκε από τον Έκτορα.
Καμιά τελετή δεν ήταν ικανή να μειώσει την οργη των Ερινύων και να κατευνάσει τις τύψεις του ανθρώπου που διέπραξε έγκλημα.
Έτσι ανώφελα οι πιο πολλοί κάτοικοι του Άδη παρέτειναν τη μάταιη ύπαρξή τους, ενώ κάποιοι μεγάλοι εγκληματίες καταδικάστηκαν σε ποινές ανάλογες με τα εγκλήματά τους στο σκοτεινό Κάτω Κόσμο. Από αυτούς άλλοι τιμωρήθηκαν να κάνουν έργα ατελείωτα και κοπιαστικά, όπως ο Σίσυφος, ο βασιλιάς της Κορίνθου, που διέπραξε στη ζωή του πολλές αμαρτίες και καταδικάστηκε στον Άδη να κυλάει μια βαριά πέτρα στην πλαγιά ενός ψηλού βουνού, η οποία μόλις έφτανε στην κορυφή κυλούσε πάλι πίσω, βασανίζοντας έτσι το δυστυχισμένο Σίσυφο αιώνια. Άλλοι πάλι ταλαιπωρούνταν νιώθοντας ανεκπλήρωτες επιθυμίες, όπως ο Τάνταλος, ο βασιλιάς της Σιπύλου στη Φρυγία, ο οποίος και ο ίδιος, αφού πολλές φορές στη ζωή του ασέβησε προς τους θεούς, καταδικάστηκε να βρίσκεται αιώνια βυθισμένος στο νερό μέχρι το σαγόνι και να τον βασανίζουν η πείνα και η δίψα. Κάθε φορά που προσπαθούσε να σβήσει τη δίψα του ή να κατασιγάσει την πείνα του, τρώγοντας τους καρπούς των δέντρων που ήταν φυτεμένα κοντά του, το νερό αποτραβιόταν από αυτόν και τα κλαδιά των δέντρων στρέφονταν προς το άλλο μέρος. Σε φυλακή ακόμη πιο φοβερή και βυθισμένη τόσο κάτω από τον Άδη όσο απέχει η Γη από τον ουρανό ήταν έγκλειστοι οι θρασύτατοι αντίπαλοι του Δία. Η φυλακή αυτή ήταν τα Τάρταρα, τα οποία έφραζε μια σιδερένια πύλη και το έδαφος τους ήταν από χαλκό. Από την άλλη όμως υπήρχε και μια ομάδα μακάριων ηρώων, οι οποίοι, αντί να κατέβουν στον Άδη, πήγαιναν στα Ηλύσια Πεδία, κάποιο νησί του Ωκεανού στο οποίο φυσούσε πάντα ο Ζέφυρος και το οποίο ήταν απαλλαγμένο από τις ενοχλητικές αλλαγές των εποχών.

Σύμφωνα με την άποψη που επικρατούσε τότε, οι άνθρωποι, για να έχουν την εύνοια των θεών, όφειλαν να φέρονται σε αυτούς όπως ακριβώς φέρονταν στους ισχυρούς θνητούς, να τους προσφέρουν δηλαδή το σεβασμό τους και τους φόρους ή, όπως λέει η θρησκεία, τη λατρεία και τις θυσίες. Οι θυσίες των προγόνων μας ήταν από μία άποψη πολύ όμορφες, καθώς εμφάνιζαν ξεκάθαρη ευλάβεια, όμως ήταν και εκδήλωση τυφλής δεισιδαιμονίας. Ο άνθρωπος, πριν εξελιχθεί, μόλις αντιλήφθηκε ότι η τύχη του εξαρτιόταν από τις αγαθές προθέσεις των θεϊκών δυνάμεων, προσπάθησε να τις καλοπιάσει με προσφορές, που, όσο ταπεινές και αν ήταν από μόνες τους, αποτελούσαν χαρακτηριστικά του θρησκευτικού του αισθήματος. Αυτός ο καθαρά συμβολικός χαρακτήρας κυριαρχούσε σε όλες τις τελετές των Ελλήνων. Τέτοιου είδους τελετές ήταν, για παράδειγμα, οι σπονδές, δηλαδή το κρασί και τα άλλα υγρά τα οποία έχυναν στο έδαφος, ή στην εστία ή στο βωμό, στη διάρκεια των θυσιών και των δείπνων προς τιμήν των θεών. Ακόμη, να αναφέρουμε την ειρεσιώνη, δηλαδή στεφάνι από κλαδιά ελιάς γεμάτα καρπούς, τα οποία, σε κάποια ιερά πανηγύρια, περιέφεραν παιδιά που τραγουδούσαν, και στη συνέχεια τα κρεμούσαν στην πόρτα του σπιτιού, ακριβώς όπως κάνουμε εμείς με το πρωτομαγιάτικο στεφάνι. Επίσης, άλλες τελετές ήταν οι απαρχαί των καρπών, δηλαδή οι πρώτοι καρποί της νέας συγκομιδής που προσφέρονταν στους θεούς, καθώς και τα μαλλιά, που σε πολλές περιπτώσεις αφιέρωναν οι νέοι και οι νέες στους θεούς-προστάτες τους. Υπήρχαν όμως και τελετές πιο δαπανηρές και λιγότερο απλοϊκές. Οι άνθρωποι, αφού απέδωσαν στις ουράνιες δυνάμεις τα παθήματα των βασιλιάδων της Γης, κατάντησαν να πιστεύουν πως η θυσία όσο πλουσιότερη είναι τόσο περισσότερο λειτουργεί, και πως η προσφορά έπρεπε να εκφράζει όχι μόνο το αίσθημα του πιστού άλλα και το μέγεθος του αισθήματος του προς το θεό.

Την πεποίθηση αυτή την ενίσχυσαν δύο λαϊκές προλήψεις. Στην αρχή ο λαός πίστευε πως οι θεοί είναι φθονεροί και ζηλότυποι, και φανταζόταν ότι δεν μπορούσε να κατευνάσει αυτά τα πάθη παρά μόνο προσφέροντας πλούσια δώρα. Εξάλλου η θυσία λογιζόταν σαν συνεστίαση των θεών, σαν συμπόσιο που προσφερόταν στους θεούς το οποίο όσο πιο μεγαλόπρεπο και πολυδάπανο ήταν τόσο περισσότερο άρεσε σε αυτούς. Όταν η θυσία είχε σκοπό να εξευμενίσει τη θεότητα απέναντι στην οποία είχε διαπραχθεί ύβρη, το κόστος γι' αυτή την εξιλαστήρια προσφορά ήταν υπερβολικό. Επίσης, αυτές τις προλήψεις, όπως ήταν φυσικό, συνόδευαν άλλες χειρότερες, ώσπου κάποια στιγμή οι άνθρωποι έφτασαν να πιστεύουν πως μερικές φορές η ανθρωποθυσία μπορούσε από μόνη της να κατευνάσει την οργή των θεών. Είναι απόλυτα βέβαιο ότι σε εποχή παλαιότερη από την ομηρική, οι ' Ελληνες, είτε από μόνοι τους είτε από ξένη επιρροή, κατέληξαν στο φοβερό αυτό συμπέρασμα. Ορισμένοι αμφισβήτησαν
την τέλεση ανθρωποθυσιών στην Ελλάδα, ακόμη και στην πολύ παλιά εποχή, αφού ο Όμηρος δεν κάνει καμιά αναφορά σε αυτές ούτε, έστω, κάποιον υπαινιγμό. Όμως, πολλοί άλλοι μύθοι, λαϊκές δοξασίες και αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν -δυστυχώς- την ύπαρξή τους. Αυτές μόλυναν τα πρώτα χρόνια της ζωής του ελληνικού έθνους, που, όσο χαρούμενα και αν ήταν, είχαν, όπως θα δούμε, κάποια στοιχεία ωμότητας και αγριότητας.

Ακόμη, από την πανάρχαια εκείνη εποχή όσα έχουν σχέση με τους πολιτικούς θεσμούς και τις κοινωνικές σχέσεις δείχνουν έθνος που βρίσκεται σε υψηλότερο επίπεδο από αυτό που αντιστοιχεί στις θρησκευτικές του δοξασίες, τουλάχιστον την εποχή του Ομήρου. Αυτοί που ασχολήθηκαν με την παλαιότερη ή, όπως την αποκαλούν, πελασγική εποχή, ισχυρίζονται ότι ο τρόπος ζωής των λαών που τότε κατοικούσαν στην Ελλάδα έμοιαζε με το δουλοπρεπή τρόπο ζωής των Αιγυπτίων και των κατοίκων της Ασίας. Φτάνουν μάλιστα σε αυτό το συμπέρασμα από το κολοσσιαίο μέγεθος των διαφόρων έργων και οικοδομημάτων που αποδίδουν στην πελασγική εποχή, και από τα αχνά υπολείμματα της διαίρεσης των κοινωνιών τους σε κάστες, τα οποία διακρίνονται στο λυκαυγές του ελληνικού έθνους και θεωρούνται ως οι τελευταίες σκιές της πελασγικής νύχτας. Είναι αλήθεια ότι ο χωρισμός σε κάστες, ο οποίος συντελούνταν και στην αρχαία Αίγυπτο αλλά και στη σημερινή Ινδία και σε άλλες χώρες της Ασίας, δηλαδή η διάκριση της κοινωνίας σε τάξεις με διαφορετικές ασχολίες, δικαιώματα και καθήκοντα, θεωρείται πως είναι θέλημα θεού και παραμένει αναλλοίωτος. Ο χωρισμός αυτός σε κάστες προϋποθέτει πάντοτε πολίτευμα δουλικό και τυραννικό. Όπου, λοιπόν, εφαρμόζεται τέτοιο πολίτευμα, υπάρχουν και οικοδομήματα και άλλα κολοσσιαία έργα που απαιτούν την εργασία δεκάδων χιλιάδων δούλων. Ως προς αυτό, λοιπόν, η λεγόμενη πελασγική περίοδος, ή οποιαδήποτε άλλη πανάρχαια εποχή, παρουσίαζε κάποια ομοιότητα προς τις συνήθειες των ανατολικών λαών, αν και δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι έργα αυτού του είδους στην Ελλάδα μπορεί να απαίτησαν σκληρή εργασία.
Τέτοιο ήταν, για παράδειγμα, οι καταβόθρες της λίμνης Κωπαΐδας, από τις οποίες περνούσαν τα νερά της κάτω από βουνά για να καταλήξουν στη θάλασσα. Τα έργα όμως αυτά δήλωναν συγχρόνως πνεύμα κοινής ωφέλειας, που ήταν εντελώς αντίθετο στη ματαιοδοξία που οδήγησε στην ανέγερση των πυραμίδων και των λαξευτών τάφων στην Αίγυπτο. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τη διαίρεση των κατοίκων σε τάξεις, η οποία εμφανίστηκε κάποτε και στην Ελλάδα στα πολύ παλιά χρόνια. Η διαίρεση αυτή ίσως να παρουσίαζε κάποια αναλογία με τη διαίρεση σε κάστες των ανατολικών λαών, αλλά εδώ, επειδή ήταν εντελώς διαφορετικές οι παραδόσεις του έθνους, από αυτούς τους θεσμούς δημιουργήθηκαν πολιτικοί θεσμοί εντελώς διαφορετικοί από τους ανατολικούς - ήδη από την ομηρική εποχή.