Η Σπάρτη και η Αθήνα
Το προβούλευμα αυτό παραποιούσε ασύστολα όσα είχαν διαδραματιστεί και αποφασιστεί στην Εκκλησία του Δήμου. Στην Εκκλησία είχε γίνει απλώς προεισαγωγική συζήτηση. Δεν είχε διεξαχθεί ανάκριση για την υπόθεση ούτε είχε δοθεί μια λογική προθεσμία στους κατηγορούμενους για να προετοιμάσουν την απολογία τους. Αυτό παραδεχόταν η ίδια η Εκκλησία, που κάλεσε τη Βουλή «να αποφασίσει με ποιον τρόπο θα κρίνονταν οι άνδρες». Η Βουλή, σε απάντηση, ψήφισε ότι, αφού είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία, δεν έμενε τίποτε άλλο από το να αποφασίσουν. Και αυτό δεν αρκούσε. Σύμφωνα με τους νόμους, η Βουλή όφειλε να παραπέμψει τους στρατηγούς στους ενόρκους. Αντί γι' αυτό τους παρέδιδε στην αυθαίρετη βούληση του πλήθους που δεν δίκαζε ποτέ στην Εκκλησία του Δήμου. Το χειρότερο όμως ήταν ότι το ψήφισμα του Καννώνου όριζε ότι για κάθε κατηγορούμενο έπρεπε να γίνει μία ξεχωριστή ψηφοφορία, ενώ η τωρινή Εκκλησία καλούνταν με μία και μόνη ψηφοφορία να αποφασίσει ταυτόχρονα για την αθωότητα ή την ενοχή όλων των στρατηγών μαζί.
Αρχαϊκός κούρος από τη Μήλο που χρονολογείται από το 550 π.Χ. περίπου και φιλοξενείται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα.
ΡΟΤΖΕΡ rOYNT/CORBIS/APEIRON
Οι Ρωμαίοι, δεν κυριάρχησαν αμαχητί στην Ιταλία. Ωστόσο, κατάλαβαν ότι δεν θα εξασφάλιζαν τη νίκη αν δεν συνδύαζαν τη δύναμη με τη σύνεση.
Η διαίρεση της ψηφοφορίας που επέβαλλε το ψήφισμα του Καννώνου ήταν πάντα σωτήρια. Ειδικά στο συγκεκριμένο ζήτημα ήταν πολύ πιο απαραίτητη, καθώς με μία μόνο ψηφοφορία, αν η απόφαση ήταν καταδικαστική, θα μετατρεπόταν εν μέρει σε καθαρό δικαστικό φόνο. Είχε αποδειχθεί αναμφισβήτητα ότι ο στρατηγός Λυσίας ήταν ο ίδιος ναυαγός και σώθηκε, ενώ το πλοίο του βυθίστηκε. Αν, λοιπόν, υποτεθεί ότι οι υπόλοιποι ήταν ένοχοι, ο Λυσίας ήταν ομολογουμένως αθώος. Και όμως, η Εκκλησία σε περίπτωση καταδίκης επρόκειτο να αποφασίσει ότι και ο Λυσίας ήταν ένοχος, καθώς, μολονότι ήταν ναυαγός, δεν έσωσε τους άλλους ναυαγούς.
Τελικά, συνήλθε η Εκκλησία του Δήμου και, αφού διαβάστηκε το προβούλευμα, κάποιοι από τους πιο ενάρετους πολίτες προσπάθησαν να αποδείξουν ότι η πρόταση του Καλλίξενου ήταν παράνομη. Το πλήθος όμως φώναζε: «Είναι κακό να μην αφήνει κάποιος το λαό να κάνει αυτό που θέλει».Ένας μάλιστα από τους δημαγωγούς, ο Λυκίσκος, απείλησε εκείνους που είχαν αντίρρηση ότι, αν δεν σιωπούσαν, θα συμπεριλαμβάνονταν στην κατηγορία κατά των στρατηγών. Ο όχλος τον επικρότησε και οι λίγοι εκείνοι αναγκάστηκαν να σωπάσουν. Τότε κάποιοι από τους πρυτάνεις, δηλαδή από τους επιτρόπους της Βουλής που προήδρευαν στην Εκκλησία, τόλμησαν να πουν ότι δεν θα πρότειναν την ψήφιση ενός ζητήματος που ήταν προφανώς παράνομο. Τότε ο Καλλίξενος επανέλαβε την απειλή του Λυκίσκου, δηλαδή ότι θα συμπεριλαμβάνονταν στην κατηγορία κατά των στρατηγών. ' Ετσι, υπάκουσαν και όλοι οι πρυτάνεις, εκτός από έναν. Αυτός ήταν και ο μόνος που συνέχισε να διαμαρτύρεται υπερασπιζόμενος το νόμο: ο Σωκράτης, ο οποίος και πριν από εννέα χρόνια μάταια είχε προσπαθήσει να αποτρέψει τους Αθηναίους από την εκστρατεία στη Σικελία.
Ωστόσο, έπειτα από όλα αυτά, κατάφερε ένας από τους γενναίους και ενάρετους άνδρες της Εκκλησίας του Δήμου, ο Ευρυπτόλεμος ο Πεισιάνακτος, να απολογηθεί πρόχειρα υπέρ των κατηγορουμένων. Ο Ευρυπτόλεμος μίλησε με δεινότητα και μετριοπάθεια, χωρίς να διστάσει να απευθύνει μια πικρή ειρωνεία σε εκείνο τον όχλο που είχε χάσει τη λογική του. Τους παρότρυνε δηλαδή να μην πολεμήσουν μαζί με τους Λακεδαιμόνιους σκοτώνοντας άκριτα και παράνομα τους άνδρες εκείνους που στέρησαν 70 πλοία από τους Λακεδαιμόνιους και τους κατατρόπωσαν. Ωστόσο, μιλούσε σε άτομα που δεν άκουγαν. Η Εκκλησία καταδίκασε τους οκτώ στρατηγούς που έσωσαν την πατρίδα. Πέθαναν οι έξι που ήταν εκεί, μεταξύ των οποίων και ο ναυαγός Λυσίας. Η τιμωρία γι' αυτή την εθνική ανομία ήρθε γρήγορα και ήταν αδυσώπητη. Ύστερα από λίγους μήνες οι διάδοχοι των στρατηγών που θανατώθηκαν γνώρισαν την πανωλεθρία στους Αιγός ποταμούς και λίγο μετά η ίδια η πόλη των Αθηνών παραδόθηκε στον Λύσανδρο και στους 30 τυράννους.
Τότε η τύχη θεώρησε ότι τα αντίποινα ήταν αρκετά και έδωσε στους Αθηναίους το αρχαίο τους πολίτευμα. Πριν από λίγο όμως είδαμε πόσο ανάξιοι αποδείχθηκαν πάλι γι' αυτή τη νέα ευεργεσία. Τόσο εκτραχύνθηκαν και μετά την ήττα στη Χαιρώνεια, ώστε στη δίκη και στην καταδίκη του έντιμου Φωκίωνα κάλεσαν δούλους και ξένους να στηρίξουν τις παρανομίες τους. Λίγο πριν είχαν κάνει κάτι ακόμα χειρότερο. Το 322 π.Χ. ο στόλος των Αθηναίων νικήθηκε ολοκληρωτικά κοντά στην Αμοργό από τον Μακεδόνα Κλείτο. Ο δημαγωγός Στρατοκλής, σπεύδοντας στην πόλη πριν αναγγελθεί κάτι για τη συμφορά, μπήκε στεφανωμένος μέσω του Κεραμεικού, βεβαίωσε ότι νίκησαν και έγραψε ψήφισμα να προσφέρουν ευχαριστήρια θυσία και να μοιράσουν κρέας στις φυλές. Ενώ όμως η πόλη πανηγύριζε ακόμα, κατέφθασαν στον Πειραιά τα απομεινάρια του στόλου.
Ο Στρατοκλής, όταν είδε το λαό να αγανακτεί εναντίον του, είπε: «Τι κακό πάθατε αν δύο μέρες περάσατε καλά;». Και, παρ' όλα αυτά, ο Στρατοκλής δεν σταμάτησε να είναι ανάμεσα στους πρώτους στην Αθήνα και μάλιστα στο τέλος έγινε παντοδύναμος. Πρέπει βέβαια να παραδεχτούμε ότι όλα αυτά ήταν παρωδία πολιτεύματος, όχι πολίτευμα.
Ας εξετάσουμε τώρα εν συντομία τη διακυβέρνηση της Ρώμης.
Από τότε που καταλύθηκε η βασιλεία, ο δήμος των Ρωμαίων απέκτησε σταδιακά όλα τα δικαιώματα που είχε και ο δήμος των Αθηναίων, αν όχι περισσότερα. Κυρίως του δόθηκε το δικαίωμα να εκλέγει όλους τους άρχοντες της πολιτείας, πολιτικούς και στρατιωτικούς, και το δικαίωμα να εκλέγεται στα αξιώματα. Και στα δύο η δύναμη του δήμου στη Ρώμη ήταν μεγαλύτερη από ό,τι του δήμου στην Αθήνα, όπου με το πέρασμα του χρόνου η εκλογή, εκτός από αυτή των στρατηγών, αντικαταστάθηκε από την κλήρωση. Ο δήμος ψήφιζε τους νόμους και αποφάσιζε για πόλεμο και ειρήνη. Χωρίς την επικύρωση του δήμου δεν εφαρμοζόταν καμία συνθήκη και δεν εκτελούνταν καμία θανατική ποινή. Με λίγα λόγια, ο δήμος, με τις τακτικές του συνελεύσεις, ήταν η πρώτη αρχή του κράτους και ο νόμιμος κυρίαρχος του. Αν και είχε τέτοια δύναμη, δεν έδειχνε πάντα ιδιαίτερη σωφροσύνη κατά την άσκησή της. Η δημαγωγία άνθησε στη Ρώμη όπως και στην Αθήνα, απειλώντας κατά διαστήματα με νέα επέκταση της λαϊκής εξουσίας. Μήπως και ο Τιβέριος Γράκχος δεν ρώτησε, όπως ο δικός μας Λυκίσκος κατά τη δίκη των οκτώ στρατηγών, αν ο δήμαρχος που δεν επιτρέπει στο λαό να κάνει ό,τι θέλει δεν πρέπει να καθαιρεθεί;
Αλλά απέναντι στην αγορά σήκωσε το περήφανο ανάστημά της η Σύγκλητος, ο ακρογωνιαίος λίθος του πολιτεύματος, στους βράχους της οποίας έσκασαν πολλές φορές τα κύματα της δημαγωγίας. Τα αρχαιότερα χρόνια η Σύγκλητος ήταν απλώς το συμβουλευτικό όργανο του βασιλιά που αποτελούνταν από τους γενάρχες της πόλης, οι οποίοι είχαν ισόβια αυτή την αρμοδιότητα. Από τότε έπαιζε σημαντικό ρόλο στην προώθηση των συμφερόντων της πολιτείας. Από την κατάλυση της βασιλείας, σταδιακά και σε κάποιο βαθμό, τροποποιήθηκε και η συγκρότηση της Συγκλήτου, καθώς και οι δικαιοδοσίες της. Αυτή η συνέλευση ανέλαβε τη διακυβέρνηση, την ανώτερη διοίκηση του κράτους, από κοινού με τους υψηλόβαθμους άρχοντες. Σε αυτή συμμετείχαν δικαιωματικά και ισόβια όλοι οι πρώην ύπατοι, πραίτορες, κήνσορες, όλοι όσοι είχαν διατελέσει υψηλόβαθμοι άρχοντες της πολιτείας. Επειδή αυτοί δεν επαρκούσαν για να συμπληρωθεί ο καθορισμένος αριθμός των 300 συγκλητικών, εκλέγονταν από τους κήνσορες, επίσης ισόβια, και άλλοι πολίτες, που είτε είχαν αναλάβει δευτερεύοντα αξιώματα της πολιτείας είτε ήταν άνδρες που είχαν διακριθεί για την πολεμική τους ανδρεία. Στις συζητήσεις όμως συμμετείχαν μόνο οι συγκλητικοί που είχαν διατελέσει άρχοντες, ενώ εκείνοι που είχαν εκλεγεί από τους κήνσορες δεν είχαν δικαίωμα να εκφέρουν άποψη, αλλά περιορίζονταν στο να ακούν μόνο και να ψηφίζουν σιωπηλά. ' Ετσι, μπορεί κανείς να πει ότι στην πραγματικότητα οι συγκλητικοί εκλέγονταν έμμεσα από τον ίδιο το δήμο. Ο δήμος αναδείκνυε με την ψήφο του τους ανώτερους άρχοντες που επρόκειτο να παρακαθίσουν στη συνέλευση και επιπλέον και τους κήνσορες, οι οποίοι με τη σειρά τους εξέλε- γαν πάλι τους υποδεέστερους συγκλητικούς που είχαν μόνο δικαίωμα ψήφου.