Πολίτευμα

ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ Στην «καρδιά» των Ελευσίνιων Μυστηρίων βρίσκεται ο κύκλος ζωής του δημητριακού καρπού, ο οποίος συνδέεται με την αρπαγή του μύθου της Περσεφόνης, κόρη της θεάς Δήμητρας. Τα μυστήρια γίνονταν το μήνα Βοηδρομιώνα (τέλη Σεπτέμβρη) και διαρκούσαν εννέα μέρες. Δικαίωμα συμμετοχής είχαν οι πολίτες, οι γυναίκες, οι δούλοι και οι ξένοι. Τη διοργάνωση αναλάμβαναν δύο ονομαστές οικογένειες, οι Ευμολπίδες και οι Κήρυκες. Το αποκορύφωμα των μυστηρίων ήταν η έκτη νύχτα, όπου παρέμεναν μόνο οι μυημένοι. Οι μύστες έπιναν από τον κυκεώνα -αρχαίο ποτό από νερό, κριθάρι και διάφορα βότανα- και έκαναν την αναπαράσταση της ιστορίας της αρπαγής της Περσεφόνης. Η συνέχεια της έκτης νύχτας παραμένει μυστήριο, καθώς οι αρχαίοι συγγραφείς σε αυτό το σημείο σταματούν τη διήγηση και συνεχίζουν στην έβδομη μέρα κανονικά. Όπως ο νέος σπόρος έδινε την καινούργια σοδειά, έτσι ακριβώς ερχόταν η νέα γενιά μέσα από τη «φόνευση» της παρθενίας ενός νέου κοριτσιού. Ο μυστηριακός χαρακτήρας οφείλεται στο ότι οι τελετές δεν διδάσκονταν θεωρητικά αλλά μόνο πρακτικά. Η πράξη ήταν αυτή που περιείχε το μυστικό μήνυμα το οποίο μεταδιδόταν χωρίς λόγια. Γι' αυτό δεν ήταν δυνατή η αποκάλυψη της μυστηριακής διδασκαλίας στους αμύητους με λόγια και θεωρούνταν προδοσία η αναπαράσταση των μυστικών χορών εκτός των μυστηρίων και τιμωρούνταν με θάνατο.

Μπροστά από τους άρχοντες υπάρχουν δύο τάλαντα, δηλαδή το χρηματικό ποσό που θα δοθεί σε εκείνον που θα δικαιωθεί- οι κήρυκες, οι οποίοι έχουν και αστυνομικά καθήκοντα, προσπαθούν να περιορίσουν ακόμη και με τα ραβδιά τους τις ζωηρές εκδηλώσεις συμπάθειας του πλήθους υπέρ του ενός ή του άλλου από τους διαδίκους, και με αυτά τα μέτρα καθιστούν εφικτή την ακρόαση και των δύο εναλλάξ. Λίγο παρακάτω θα εξηγήσουμε τι ακριβώς είναι αυτή η αγορά του πλήθους και γιατί, παρ' ότι το έγκλημα που διαπράχθηκε είναι φόνος, η ποινή είναι χρηματική και όχι κάποια άλλη βαρύτερη. Για την ώρα, εάν περιοριστούμε μόνο στη διαδικασία, παρατηρούμε ότι αυτή η αρκετά αξιοπερίεργη εικόνα συμφωνεί απόλυτα με όσα ο Ησίοδος αναφέρει για τη δίκη που είχε με αντίδικο τον αδερφό του Πέρση. Τα δύο αδέρφια, επειδή φιλονίκησαν για το μοίρασμα της πατρικής περιουσίας, προσέφυγαν στο δικαστήριο των αρχόντων, στην αγορά. Αλλά ο Πέρσης, αφού δωροδόκησε -πάντα κατά τον Ησίοδο- τους άρχοντες-δικαστές, κατάφερε με άδικη απόφαση να πάρει όλη την πατρική κληρονομιά.

Τούτο τουλάχιστον διηγείται ο Ησίοδος, με πολύ μεγάλη πικρία, ενώ συγχρόνως προτρέπει θερμά τον αδελφό του να μη σπαταλά τον πολύτιμο για την εργασία χρόνο του με το να εμφανίζεται μάταια ως μάρτυρας στην αγορά με το να παρέχει σε αυτούς που δικάζονται άλλες υπηρεσίες. Με αυτές τις δουλειές ασχολούνται μόνο όσοι έχουν λύσει όλα τα βιοποριστικά προβλήματα της χρονιάς. Πολλές φορές επαναλαμβάνει τα παράπονά του γι' αυτές τις αδικίες και για τις αποφάσεις που λαμβάνονται με δωροδοκία, τις οποίες θεωρεί ως τη φοβερότερη συμφορά της εποχής του, ζητώντας και περιμένοντας από τον Δία να παρέμβει και να τιμωρήσει τους ενόχους. Αλλά και ο Όμηρος αποδίδει τη φοβερή σφοδρότητα των φθινοπωρινών τρικυμιών στην οργή του Δία κατά των δικαστών, οι οποίοι ατιμάζουν το δικαστήριο με τέτοιες ασεβείς κρίσεις.

Ερείπια από το ανάκτορο του Φιλίππου Β' στις Αίγες της αρχαίας Πέλλας.

Ο βασιλιάς, λοιπόν, και στα παραδείγματα που προαναφέρθηκαν, πουθενά δεν παρουσιάζεται να κατέχει σημαντική θέση ή εξουσία, και από αυτό αποδεικνύεται ότι η δικαστική του εξουσία δεν ήταν, όπως είπαμε, αξιόλογη. Η δύναμη του βασιλιά δεν ήταν και στις υπόλοιπες μορφές εξουσίας απεριόριστη, γιατί οι ηγήτορες'1, ή άνακτες'2, συγκροτούσαν βουλή, την κρίση της οποίας δεν μπορούσαν πάντα να περιφρονούν. Είναι αλήθεια ότι ο Όμηρος παρουσίασε σε μια τέτοια βουλή τον Νέστορα να εκφράζει προς τον Αγαμέμνονα τη γνώμη του με μεγάλη ευλάβεια, ώστε να αποφασίσει ο «άναξ ανδρών», όπως αποκαλούσαν τον Αγαμέμνονα, εάν πρέπει να αποδεχτεί ή όχι τη γνώμη του. Ας μη ξεχνάμε όμως ότι η συνεδρίαση αυτή έγινε σε καιρό πολέμου και ότι πρόεδρος της ήταν άνδρας στον οποίο ο ποιητής απέδιδε το ιδιαίτερα σημαντικό αξίωμα του ηγεμόνα όλης της Ελλάδας. Αυτό το γεγονός, ότι η βουλή συγκαλείται ακόμη και σε μια τέτοια περίσταση, μαρτυρεί ότι σε καιρό ειρήνης και με βασιλιάδες που είχαν πολύ μικρότερη ισχύ από τον Αγαμέμνονα, δεν αποτελούσε, όπως υποστήριξαν ορισμένοι ιστορικοί, μια απλή γέφυρα για να μεταβιβάζονται οι αποφάσεις του βασιλιά στο λαό.

Τις πραγματικές σχέσεις ανάμεσα στους βασιλιάδες και τους άρχοντες απεικονίζει με ακρίβεια ο Όμηρος στην Οδύσσεια. Δεκατρείς ηγέτες των Φαιάκων, δηλαδή των μετέπειτα Κερκυραίων, ονομάζονται όλοι βασιλιάδες• ο δε Αλκίνοος, ο κατεξοχήν βασιλιάς, προΐσταται των άλλων βασιλιάδων ως πρώτος μεταξύ ίσων και όχι σαν να ανήκει σε κάποια ανώτερη τάξη. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην Ιθάκη, στην οποία, ενώ υπάρχει ένας και μόνος υπέρτατος βασιλιάς, υπάρχουν και άλλοι που φέρουν τον ίδιο τίτλο. Μάλιστα, σε περίπτωση που θα χηρέψει ο θρόνος, μπορούσαν να καταλάβουν το υπέρτατο αξίωμα. Αλλά, αν και, όπως εξάγεται από όλα αυτά, η βασιλεία παρείχε μικρή δύναμη σε αυτόν που κατείχε το αξίωμα, του έδινε τέτοια πλεονεκτήματα, ώστε ένας άνδρας σταθερός και ικανός μπορούσε να ωφεληθεί πάρα πολύ. Εκτός από τα οφέλη που είχαν σε περιόδους πολέμου και τα οποία ήδη αναφέραμε, οι βασιλιάδες είχαν και άλλα, λιγότερο σπουδαία, αλλά πιο σίγουρα και σταθερά.

Το πιο σημαντικό από όλα ήταν το τέμενος, δηλαδή ένα μεγάλο κτήμα γης, το οποίο, αφού αρχικά το δώρισε ο λαός, παρέμεινε ενωμένο με το βασιλικό αξίωμα, χωρίς ποτέ να γίνει προσωπικό κτήμα του βασιλιά. Ακριβώς όπως συμβαίνει σήμερα [1890] με τα βασιλικά κτήματα. Ο γιος του Οδυσσέα, ο Τηλέμαχος, στη διάρκεια της απουσίας του πατέρα του απολαμβάνει τα τεμένη, καθώς και τα υπόλοιπα δικαιώματα που απορρέουν από το στέμμα της Ιθάκης. Ωστόσο, οι μνηστήρες τον απειλούν πως, εάν δεν διαδεχτεί στο θρόνο τον πατέρα του, θα τα χάσει όλα. Ο Ευρύμαχος, όμως, αν και είναι ένας από τους βασικούς του αντιπάλους για το θρόνο, έχει την άποψη, ότι κανείς δε θα του στερήσει τα πατρικά του κτήματα. Άλλη αξιόλογη πρόσοδος των βασιλιάδων ήταν τα δώρα [οι φόροι], τα λεγόμενα και δωτίναι'3, θέμιστες'4 κ.λπ., γιατί μνημονεύονται ως η πιο σημαντική ωφέλεια που θα είχε ο Αχιλλέας από τις πόλεις που ο Αγαμέμνονας πρότεινε να του παραχωρήσει. Άγνωστο, όμως, παραμείνει αν τα δώρα αυτά ήταν προκαθορισμένα και τακτικά ή εκούσια και τυχαία. Ο Ησίοδος ονομάζει τους βασιλιάδες «δωροφάγους» και ο Αλκίνοος φαίνεται να κάνει κατάχρηση του δικαιώματος του να φορολογεί τους Φαίακες. Κοντά σε όλα αυτά η απονομή της δικαιοσύνης από τους βασιλιάδες ανταμειβόταν με δώρα από τους διαδίκους, αλλά και η συμμετοχή τους στα διάφορα συμπόσια αποτελούσε ένα από τα πολύτιμα και ευχάριστα προνόμια του αξιώματος τους.

Η βασιλεία ήταν συνήθως κληρονομική, όμως η τήρηση αυτού του γενικού κανόνα εξαρτιόταν από την ηλικία και το χαρακτήρα του ανθρώπου που είχε από τη γέννησή του δικαιώματα στο θρόνο. Πάνω από όλα ήταν απαραίτητο ο βασιλιάς ή ο διάδοχος να έχει σωματική δύναμη και αξία ως προσωπικότητα. Γι' αυτόν το λόγο κάποιοι γέροντες βασιλιάδες παραιτούνταν από το θρόνο για χάρη των πολύ πιο ακμαίων γιων τους. Ο Οδυσσέας, π.χ., βασιλεύει στην Ιθάκη ενώ ζει ο πατέρας του Λαέρτης, και ο Πηλέας, που έχει παραιτηθεί από την εξουσία, χρειάζεται την προστασία του γιου του, Αχιλλέα. Από αυτά μπορεί κανείς να υποθέσει ότι ίσχυε και το αντίστροφο, δηλαδή, οι γιοι έχαναν το κληρονομικό αυτό δικαίωμα, αν έχαναν τα προσόντα εκείνα τα οποία ήταν ικανά να καταστήσουν αυτούς σεβαστούς στους υπόλοιπους περήφανους και ισχυρούς άρχοντες. Οι άρχοντες αυτοί κατοικούσαν, κυρίως, στην πόλη που ήταν ο μόνιμος τόπος διαμονής του βασιλιά και ήταν χτισμένη πάνω σε λόφο περιτριγυρισμένο από τείχη. Στην Οδύσσεια γίνεται πολλές φορές αναφορά σε απομονωμένες αγροικίες, αλλά η διαμονή μακριά από την πόλη δεν ήταν συνηθισμένη και τη θεωρούσαν μάλλον ως εξορία. Στο έργο του Όμηρου τίποτε δεν οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο τρόπος διαβίωσης των αρχόντων της ηρωικής εποχής παρουσίαζε κάποιες ομοιότητες με τους άρχοντες του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα, τους γνωστούς φεουδάρχες- βαρόνους, οι οποίοι κατοικούσαν πάντοτε έξω από την πόλη, σε κάστρα οχυρωμένα, από τα οποία έβγαιναν μερικές φορές για να ληστέψουν τους διαβάτες ή τους γείτονές τους.