Μια ιστορική αναδρομή της Χώρας (ΛΙΓΟΥΔΙΣΤΑ) Καιι της ευρύτερης περιοχής
Β΄ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ - 19ος ΑΙΩΝΑΣ
Η δεύτερη Τουρκοκρατία στην Πελοπόννησο αρχίζει από το 1715 όταν ο Σουλτάνος Αχμέτ Γ΄ ανέθεσε την ανακατάληψη της στο μεγάλο βεζίρη Αλή Κιουμουρτζή40.
Διοικητικά τα χωριά Λιγούδιστα και Καβελαριά ανήκαν στην επαρχία Αρκαδιάς (Κυπαρισσία). Στην απογραφή του 1815 για πρώτη φορά αναφέρεται ο οικισμός TCHIFTLIKI – Τσιφλίκι41 με 25 οικογένειες. Η Λιγούδιστα με 50 οικογένειες και η «Καββαλαρία»- Καβελαριά με 10 οικογένειες42,43α.
Ο οικισμός Τσιφλίκι (τούρκικο τοπωνύμιο) εμφανίζεται στις απογραφές από το 1815 και μετά, χωροταξικά πέρα από δύο κεντρικούς δρόμους έχει πολλά στενά δρομάκια, «καντούνια». Εκεί ζούσε ο Τούρκος Οσμάν Αγάς43. Στον οικισμό υπάρχει μέχρι σήμερα η μεγάλη οικία της οικ. Μένεγα. Κοντά στα τελευταία σπίτια του Τσιφλικιού είναι ένα πλάτωμα που λέγεται «Αλωνάκι». (Μέχρι και δύο δεκαετίες πριν υπήρχε η συνήθεια κυρίως τους θερινούς μήνες να βγαίνουν οι γυναίκες το βράδυ και να κάθονται στα κατώφλια των σπιτιών. Όσες έμεναν στα καντούνια πήγαιναν και αυτές εκεί. (Αυτή η συνήθεια υπάρχει ακόμα και σήμερα στο χωριό Λέζαγα – Στενωσιά της επαρχίας Πυλίας).
Στη Λιγούδιστα (Κάτου Ρούγα Χώρα), γεννήθηκε γύρω στα μέσα του 18ου αι. ο Νεομάρτυρας Δημήτριος ο Πελοποννήσιος. Σε νεαρή ηλικία είχε εγκατασταθεί στην Τρίπολη όπου και εξισλαμίσθηκε. Επέστρεψε στο Χριστιανισμό και μετά τη θεληματική ομολογία της πίστης του, με διαταγή του Τούρκου διοικητή αποκεφαλίστηκε στην Τρίπολη στις13 Απριλίου του 180344.
Στα χρόνια της Επανάστασης του1821, ίσως και παλαιότερα, λειτουργούσε σχολείο για τα παιδιά της περιοχής στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Αγιάς κοντά στη Λιγούδιστα. Δίδασκε με την αλληλοδιδακτική μέθοδο μαθήματα ο αρχιμανδρίτης Δωρόθεος, που είχε χρηματίσει και διάκονος του επισκόπου Ελαίας Παϊσίου.
Το μοναστήρι είχε στην κατοχή του υποστατικά, ελαιόδενδρα και λίγα χωράφια (εισόδημα ανά τριετία 1000 γρόσια), ως και την εποχή της επανάστασης είχε ηγούμενο και μοναχούς. Πυρπολήθηκε, εκτός από την εκκλησία, όταν από την περιοχή πέρασαν τα στρατεύματα του Ιμπραήμ.
Από τότε και μετά ο επίσκοπος Ανδρούσης Ιωσήφ διέθετε τα εισοδήματα του μοναστηριού (350 γρόσια) για τις ανάγκες του σχολείου, τις οποίες δεν μπορούσαν να καλύψουν οι κάτοικοι της Λιγούδιστας45, «…μη δυνάμενοι εξ ιδίων διά την άκραν ένδειάν τους οι της Λιγούδιστας κάτοικοι….»46
Η έδρα του σχολείου μεταφέρθηκε στη Λιγούδιστα μάλλον το 1832 που συστήθηκε εκεί το πρώτο δημόσιο σχολείο47 («Καποδιστριακό», το γκρέμισε ο πρόεδρος της Χώρας Χρόνης Νικολόπουλος, στην περίοδο της επταετίας).
Τα τρία χωριά (Λιγούδιστα, Καβελαριά, Τσιφλίκι) στο χάρτη της εποχής, του γενικού επιτελείου αναφέρονται στον πληθυντικό με το όνομα «Χώρες». Ο ίδιος όρος χρησιμοποιείται από συγγραφείς αλλά και αγωνιστές του 1821.
Στην περίοδο της επανάστασης του 1821, στις 27 Μαρτίου, συγκρούστηκαν στις «Χώρες» τα στρατεύματα του Γρηγοριάδη και του Παπαθεοδώρου, που πήγαιναν να πολιορκήσουν τα κάστρα της Μεθώνης ,Κορώνης και Ναυαρίνου (Νιόκαστρο), με 600 Τουρκαλβανούς (400 Τούρκοι, 200 Αλβανοί) υπό την ηγεσία των Χαλίλ Μπέη, Ιμπραήμ Μπάσιογλου και Σαλή αγά. Η μάχη είχε διάρκεια τριών ωρών, οι Τουρκαλβανοί υποχρεώθηκαν σε άτακτη φυγή48.
Κατά την προέλαση του Αιγυπτιακού στρατού του Ιμπραήμ Πασά στα 1825, συγκεντρώθηκαν στην περιοχή των τριών χωριών, Ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις με σκοπό να ανακόψουν τα στρατεύματα του Ιμπραήμ. Ο Μακρυγιάννης μιλάει για «…δεκάξι χιλιάδες ασκέρια…κάθονταν εις τις Χώρες…»μαζί τους ήταν και ο Κουντουριώτης49. Η ολιγωρία και οι εσωτερικές έριδες των «φατριών», που επικρατούσαν στην διοίκηση της Ελλάδας έδωσαν την ευκαιρία στον Ιμπραήμ να καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου50. Μπροστά στην υπεροχή της προέλασης των στρατευμάτων του Ιμπραήμ τα ελληνικά στρατεύματα στις «Χώρες» διαλύθηκαν, οι οικισμοί πυρπολήθηκαν από τους Αιγυπτίους του Ιμπραήμ πασά όπως σχεδόν όλα τα χωριά της περιοχής51.
Μετά τη μάχη στο Μανιάκι, στις 20 Μαΐου 1825 ο Ιμπραήμ στρατοπέδευσε στις «Χώρες», στη θέση Κεφαλόβρυσο, όπου και διανυκτέρευσε. Την επόμενη μέρα αφού αύξησε το στράτευμά του σε 18.000, ξεκίνησε για την καταστροφή της περιοχής με πρώτο στόχο την Αρκαδιά (Κυπαρισσία)52. Πριν αναχωρήσόυν οι Αιγύπτιοι από το Κεφαλόβρυσο έβαλαν φωτιά στον μεγάλο πλάτανο, η οποία όμως έσβησε53, ακόμα και σήμερα το εσωτερικό του κορμού του πλατάνου είναι μαυρισμένο (ίχνη καύσης). Στον οικισμό Τσιφλίκι παρέμειναν για χρόνια αιγύπτιοι στρατιώτες54.
Κάτοικοι από τις «Χώρες», που συμμετείχαν στον απελευθερωτικό αγώνα, ανήκαν κυρίως στο σώμα του Μήτρου Αναστασόπουλου55.
Στις 20 Οκτωβρίου 1827 ο συμμαχικός στόλος της Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας αντιμετώπισε τον Τουρκοαιγυπτιακό στόλο στο Ναβαρίνο . Ένα χρόνο μετά τη ναυμαχία ο Ιμπραήμ αποχώρησε από την Πελοπόννησο και παρέδωσε τα κάστρα στο γαλλικό εκστρατευτικό σώμα, το οποίο οι Μεγάλες δυνάμεις είχαν στείλει στο Ναβαρίνο. Την αρχηγία του σώματος είχε ο στρατηγός Νικόλαος – Ιωσήφ Μαιζών56. Το στράτευμα του Μαιζώνος ακολουθούσε και επιστημονική γαλλική αποστολή, η οποία διεξήγαγε και πληθυσμιακή έρευνα (1829 – 1830). Στην απογραφή των γάλλων της επαρχίας Αρκαδιάς , αναφέρεται το σύνολο των οικογενειών (Λιγούδιστα) Ligoudista 96, (Καβελαριά) Kavelaria 11, (Τσιφλίκι)Tchiphliki 4657. Σύμφωνα με έκθεση του διοικητή Επαρχίας Αρκαδιάς στο υπουργείο Δικαίου, η Λιγούδιστα είχε 500 κατοίκους με δημογέροντα τον Γεώργιο Οικονομόπουλο (αξιωματικός του Αγώνα), η Καβελαριά 90 και το Τσιφλίκι 300 στα δύο χωριά δημογέροντας υπηρετούσε ο Ιωάννης Αγαπηνός58.
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας και τη διαίρεσή της σε νομούς, η περιοχή της Χώρας αποτελούσε τμήμα του νομού Τριφυλίας. ο Όθωνας με βασιλικό διάταγμα το1833 ακύρωσε την μέχρι τότε υπάρχουσα διαίρεση της Επικρατείας δημιουργώντας δέκα νομούς και 42 επαρχίες. Η Λιγούδιστα εντάχθηκε στην επαρχία Τριφυλίας του νομού Μεσσηνίας με Μητρόπολη (πρωτεύουσα ) την Αρκαδιά (Κυπαρισσία)59.
Με βασιλικό διάταγμα ιδρύεται, το 1836, ο Δήμος Κενηρίου, (στο πνεύμα της Μεγάλης Ιδέας και αρχαιοπληξίας ,ονομασία δανεισμένη από τον Στράβωνα) που απαρτίζεται από τα χωριά , Λιγούδιστα (πρωτεύουσα), Τσιφλίκι, Καβελαριά, Αγορέλιτσα (Αμπελόφυτο), Πύργο και Μουζάκι60.
Το 1840 ο Δήμος Κενηρίου ενσωματώνεται στο Δήμο Φλεσσιάδος61, με πρωτεύουσα την Λιγούδιστα. Εκτός από τα χωριά του Δήμου Κενηρίου, στο νέο δήμο υπάγονται και άλλα χωριά της περιοχής μέχρι τους Γαργαλιάνους και τη νήσο Πρώτη62.
Στα 1859 δήμαρχος Φλεσσιάδος ήταν ο Νικόλαος Κοκκέβης, ο οποίος κατά τα έτη1848, 1852,υπηρετούσε ως αστυνόμος του Δήμου και είχε απολυθεί δύο φορές γιατί είχε χαρακτηρισθεί «ως αντιδυναστικός» και «πολεμών το σύστημα» δηλ. το Βαυαρικό καθεστώς. Ως δήμαρχος στα 1862 τέλεσε δοξολογία υπέρ της Επανάστασης και κατά του Όθωνα. Στις εκλογές του 1873 επανεξελέγη δήμαρχος και το 1888 τιμήθηκε με τον αργυρό σταυρό του Σωτήρος «δια τας υπέρ των συμφερόντων του Δήμου υπηρεσίας αυτού63».
Σοβαρές ζημιές υπέστη η περιοχή από τους δύο ιστορικούς σεισμούς της Μεσσηνίας το 1846 (14 Ιουλίου) και κυρίως το 1886 (15 Αυγούστου)64, όπου καταστράφηκε η Καβελαριά, απέμεινε η εκκλησία του Αγ. Νικολάου (βυζαντινός ναός) και δύο – τρία σπίτια. Τα σπίτια της Καβελαριάς (και όλης της Χώρας) ήταν διώροφα, είχαν θεμέλια από πέτρα ή πωρόλιθο (ισόγειο) και ο όροφος ήταν κτισμένος κυρίως με ψημένους πλίνθους και ξύλινα χαγιάτια.
Για το συγκεκριμένο σεισμό (1886) υπάρχουν δύο λαϊκές μυθοπλασίες.
«Στην πρώτη αναφέρεται ότι στην εκκλησία του Αγ. Νικολάου Καβελαριάς, την οποία λειτουργούσαν την ημέρα της Παναγίας 15 Αυγούστου, και ήταν εκείνη τη χρονιά Παρασκευή. Ο παπάς συμβούλεψε τους πιστούς να μην φάνε κρέας (λόγω Παρασκευής) αλλά ψάρι. Οι ενορίτες δεν υπάκουσαν. Την ίδια νύχτα έγινε ο καταστρεπτικός σεισμός.
Μια άλλη «ιστορία» του τόπου λέει ότι στον Αγ. Νικόλαο Καβελαριάς ζούσε ένας καλόγερος, με άγνωστο τον τόπο καταγωγής του. Στη γειτονική Κάτου Ρούγα (Λιγούδιστας) μια κοπέλα έμεινε έγκυος από τον θείο της, ο οποίος, (για να αποφύγει ο ίδιος τις συνέπειες,) τη συμβούλεψε να κατηγορήσει τον καλόγερο για το γεγονός. Ειδοποιήθηκε ο δεσπότης(;) της Κυπαρισσίας , ο οποίος από την Ωραία Πύλη ανάφερε το γεγονός και πρότεινε την καθαίρεση του καλόγερου. Τότε ο καλόγερος γυμνώθηκε μπροστά στο εκκλησίασμα και αποκαλύφθηκε ότι δεν είχε γεννητικά όργανα. Ο δεσπότης τον συμβούλεψε να φύγει από αυτόν τον τόπο γιατί δεν κατοικείται από ανθρώπους, αλλά από διαβόλους. Ο μοναχός έφυγε και καταράστηκε τον τόπο να γίνει στάχτη.»
Πέρα από τους μύθους υπάρχουν και πραγματικά γεγονότα, ως προς τη νοοτροπία και τις αξίες των ανθρώπων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι και η παρακάτω αφήγηση. « Την ώρα του σεισμού κάποια γυναίκα βρισκόταν στο σπίτι με τα δυο παιδιά της. Ένα κοριτσάκι βρέφος και ένα αγοράκι περίπου 3 ετών.
Ενώ το κορίτσι κοιμόταν στο μπεσκίρι (κούνια), η μητέρα πήρε το αγόρι και προσπάθησε να βγει από το σπίτι. Τη στιγμή που κατέβαινε τη σκάλα έπεσε ένα μαδέρι από το χαγιάτι, χτύπησε το αγοράκι στο κεφάλι και σκοτώθηκε. Το βελέσι (φούστα)της γυναίκας πιάστηκε σε κάποιο ξύλο και αυτή κρεμόταν αποκαλύπτοντας το γυμνό σώμα της. Κάποιος (Πετρόπουλος;) την κατέβασε για να μην ντροπιάζεται. Όταν οι κάτοικοι άρχισαν με τις αξίνες να ανασκάπτουν τα ερείπια του σπιτιού της άκουσαν κλάμα μωρού. Το μπεσκίρι είχε γυρίσει ανάποδα και το κοριτσάκι είχε σωθεί.
Το όνομά της ήταν Διαμάντω και όταν μεγάλωσε έγινε η μαμή της Χώρας65.»
Το 1888, με Βασιλικό διάταγμα (19/03/1888), εγκρίθηκε για τη Λιγούδιστα ρυμοτομικό σχέδιο66. Παρά όμως τις ευκαιρίες λόγω των φυσικών καταστροφών, που συνέβησαν στο χωριό το πρόγραμμα δεν υλοποιήθηκε ποτέ.
Με βασιλικό διάταγμα της 19-1-1896 καθιερώνεται η τέλεση ετήσιας εμποροπανήγυρης. Αρχικά ορίζεται να τελείται κάθε χρόνο από 23 έως 30 Αυγούστου67. Επειδή όμως σε αυτή τη χρονική περίοδο οι καλλιεργητές της σταφίδας ,της αμπέλου και της ελιάς, δεν είχαν ακόμα εισόδημα μετατέθηκε η ημερομηνία για τις 10 έως 18 Οκτωβρίου. Σε αυτή τη χρονική περίοδο οι κάτοικοι είχαν εισόδημα από τη σταφίδα , τα αμπέλια και το πρώτο λάδι «μαυρολίσιο» μια ποικιλία ελιάς που ευδοκιμεί μόνο στην περιοχή (από τη θέση Σχοίνος έως και τον Εγκλιανό)68.
Η Λιγούδιστα ήταν για μεγάλο διάστημα (1855-1912) πρωτεύουσα του Δήμου Φλεσσιάδος.
Στα 1899 επί δημαρχίας Αριστομένη Κοκέβη, θεμελιώθηκε η κρήνη Γυφτόβρυση, στην οποία σε μεταγενέστερη εποχή (όπως μαρτυρεί η δόμηση) προστέθηκαν δύο ακόμα κρήνες.
40 Κ. Ντόκος BREVE DESCRITTIONE DEL REGNO DI MOREA, ΕΩΑ ΚΑΙ
ΕΣΠΕΡΙΑ, περιοδικό της εταιρείας έρευνας των σχέσεων του μεσαιωνικού και νέου
Ελληνισμού με τη Δύση. τ. 1, Αθήνα 1993, σ. 110.
41 βλ. όπ. 28,σ.42.
42 βλ.όπ.4. τοπωνύμιο αρθ.8121, σ.272, το Τσιφλίκι, κατ. Τσιφλικιώτης.
43 Πουκεβίλ, Ταξίδι στην Ελλάδα Πελοπόννησος, μτφ. Νίκη Μολφέτα. Αθήνα 1997.
43αΦ. Κομπορόζου.Μεσσηνιακά τοπωνύμια (Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά).
Μεσσηνιακά Γράμματα, τ. Β΄, Καλαμάτα 1967. σ. 379, Σχετικά με τη Λιγούδιστα ο
Leake, γράφει ότι στις αρχές του 19ου αι. (1804-1805) είχε 40 σπίτια.
44 Μαρτυρία κ. Παναγιώτας Κατάσαρκου. Κάτοικος Χώρας.
45 Χριστιανική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4, στήλ. 1040. Αθήνα 1964
46 Μ. Φερέτος, ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ, Μεσσηνιακή εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα 1968, σ. 407.
47 βλ. όπ. 46, Ανδρούσης Ιωσήφ, έγγραφο προς το Υπουργείο Δημοσίας
Εκπαιδεύσεως, ΓΑΚ, Γραμ. Θρης. Εκκλης. 26 Νοεμβρίου 1829, φακ. 21.
48 βλ. όπ. 46, σ. 407.
49 Μιλτ. Μ. Κάπου, Η Μεσσηνία στο Μύθο και την Ιστορία, σ. 197. (Το
όνομα Χώρα σήμαινε κεφαλοχώρι.)
50 Ι. Μακρυγιάννη, Άπαντα, Μελετήματα Σ. Ασδραχά, Γ. Βλαχογιάννη,
Γ. Κουρνούτου, Γ. Σεφέρη. Τ. 1, ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 1821. σ. 299,
301,302, 304,305,
51 βλ. όπ. 28, σ. 67-73.
52 Γ. Αναπλιώτη, Τουριστικός Οδηγός Μεσσηνίας, Έκδοσης Περιοδικού
Νομαρχίας Μεσσηνίας «Αριστομένης», Καλαμάτα 1970, σ. 246.
53 βλ. όπ. 49.
54 Μαρτυρία Νικολάου Αρβανίτη
55 Μαρτυρία Ευγενίας Σταθοπούλου. Γεννιόντουσαν σκουρόχρωμα παιδιά από
επιμειξία.
56 Ν. Καράμπελα, Μεσσηνιακό Βιογραφικό Λεξικό, Καλαμάτα 1962, και Μεσσηνιακά
1968, Βιογραφίαι Μεσσηνίων και Μεσσηνιακά 1969-1970, Βιογραφίαι Μεσσηνίων.
57 βλ. όπ. 28, σ. 74, 83.
58 Μ. Χουλιαράκη ,Γεωγραφική Διοικητική και Πληθυσμιακή Εξέλιξις της Ελλάδος
1821-1971, τ. Α΄, μέρος Ι , Αθήνα 1973, σ. 32,33.
59 βλ. όπ. 1. σ. 460. και σ. 445,446.
60 Ν. Πουλόπουλος, Διοικητική Διαίρεσις της Μεσσηνίας, Από αρχαιοτάτων χρόνων
μέχρι της συγχρόνου εποχής. ΤΡΙΦΥΛΙΑΚΗ ΕΣΤΙΑ δίμηνη περιοδική έκδοση, τόμος
Ι, τεύχος 2-3, έτος 1975.
ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. – αριθ. 12-
Ναύπλιον 6 Απριλίου 1833, Διάταγμα Περί της διαιρέσεως του Βασιλείου και της
διοικήσεώς του. Άρθρα 1,2,5.)
61 βλ. οπ. 2, σ. 53.
62 Μεσσηνιακά 1968, σ. 405, Φλεσσιάδος Δήμος. Ονομάσθηκε έτσι προς τιμή του
Παπαφλέσσα. Το 1836 περιελάμβανε τα χωριά Παιδεμένου (πρωτεύουσα),
Αλικοντούζι, Ποταμιά, Σαμπρίκι, Βερεστιά, Στυλιανού.
63 βλ. όπ.3.Λώλος σ. 53. και βλ. όπ. 52 Αναπλιώτης, σ. 246. Σύνολο πληθυσμού
Δήμου Κενηρίου 3.707 κάτοικοι.
64 Μεσσηνιακά 1969-1970, Βιογραφίαι Μεσσηνίωνς, σ.536-537. Ο Ν. Κοκέβης
γεννήθηκε στη Λιγούδιστα το 1808 και πέθανε, σε ηλικία 87 χρονών, το 1894.
66 Μαρτυρίες κ. Παναγιώτας Κατάσαρκου.
67 βλ. όπ. 63.
68 βλ. όπ. 3