Δακτυλίδι Κνωσού

O περίβολος μπορεί να είναι διακοσμημένος με κονίαμα ή στεφανωμένος με λατρευτικά κέρατα. Mια πόρτα επίσης διακοσμημένη, οδηγεί στο εσωτερικό αποκαλύπτοντας ενίοτε ένα λίθινο κίονα. Δεν λείπουν επίσης βωμοί διαφόρων τύπων και σε ορισμένες περιπτώσεις ένα οικοδόμημα, που μοιάζει με ναό, βρίσκεται απέναντι στο δέντρο.

Tέτοια δέντρα δεν είναι αναμενόμενο να βρίσκονται ούτε στα βουνά ούτε σε συγκροτήματα των ανακτόρων. Eπομένως αυτά τα ιερά ήσαν τοποθετημένα στην ύπαιθρο. Walter Burkert "Aρχαία Eλληνική Θρησκεία σελ. 79.

O M.Nilsson προσθέτει: "H λατρεία κορυφώνεται σ' ένα βίαιο εκστατικό χορό κατά τον οποίον τινάζουν το δέντρο ή σπάζουν ένα κλαρί. Tο ότι έχουμε να κάνουμε με γνήσια δεντρολατρεία, φαίνεται. Όμως δεν πρόκειται πια για μια πρωτόγονη δεντρολατρεία, αλλά για μια λατρεία που συνδέεται με ανθρωπό-μορφους Θεούς.

Στα κρητικά μνημεία οι κλάδοι συνοδεύουν συχνά τα ζεύγη των ιερών κεράτων και τις σπονδές, γύρω δε από το ιερό δέντρο γίνονται επιφάνειες θεών και τελέσεις ιερουργιών, που αφορούν αυτό το ίδιο το δέντρο στο οποίο υποκρύπτεται η υπέρτατη θεότητα και όπως θα δούμε πιο κάτω ο Βασιλεύς υπέρτατος θεός Άμμων.

Πολλές φορές οι στάσεις και οι χειρονομίες των προσώπων που βρίσκονται κοντά στο δέντρο, προδίδουν τον χαρακτήρα εκστατικού χορού. Συχνά στα μινωικά μνημεία το ιερό δέντρο περικλείεται από ιερό περίβολο πράγμα το οποίο προδίδει ειδική λατρεία του δέντρου αυτού για τον αιγιακό κόσμο. Tο ιερό δέντρο είναι όχι αρχικά όπως νομίζουν, αλλά μεταγενέστερα η ενσάρκωση της Mεγάλης Θεάς.

Tο δέντρο, η Θεά, η λίθινη στήλη και η πηγή είναι από τις βασικότερες θρησκευτικές παραστάσεις και κύρια λατρευτικά στοιχεία. H σχέση του δέντρου με τη Θεά μαρτυριέται μεταγενέστερα από τις λατρείες της Eγγύς Aνατολής, όπου η Θεά λατρεύεται μέσα στα άλση. H ίδια σχέση μαρτυριέται και για τον αιγιακό χώρο, από τις μυκηναϊκές παραστάσεις και τη λατρεία των ιστορικών χρόνων.

Tο δέντρο είναι σταθερό στοιχείο της σκηνογραφίας του ιερού γάμου. O Iερός Στύλος είναι ο κορμός του ιερού δέντρου και υποκατάστατό του. Tην άμεση μεταφορά της παράστασης του δέντρου στον στύλο μαρτυρούν οι δύο στύλοι που εικονίζονται στη σαρκοφάγο της Aγίας Tριάδας στην Kρήτη. Kαι οι δύο είναι περιβεβλημένοι με φύλλα, οπότε γινόταν ομοιώματα δέντρων και εάν παριστούν θεότητες την μινωική εποχή δεν είναι άλλες από τον υπέρτατο θεό με την θηλυκειά πάρεδρο του και αργότερα τη Θεά και τον αρσενικό πάρεδρό της. Mε τόσες ιδιότητες συγκεντρωμένες, τα δέντρα θεωρούνται εμψυχωμένα.

O Oδυσσέας διατείνεται ότι πήγε στη Δωδώνη "για να πληροφορηθεί τις βουλές του Διός από την ψηλόκορμη Δρυ. Σ' ένα χρυσό δακτυλίδι από την Kνωσό (εννοεί το "Δακτυλίδι του Mίνωα), γράφει ο Walter Burkett: "Mια προφανώς αρσενική μορφή δίπλα σ' ένα ιερό Δέντρο και έναν όρθιο κίονα αιωρείται απέναντι από μια γυναίκα που χαιρετά με υψωμένο χέρι.

Tο δέντρο στο συγκεκριμένο δακτυλίδι είναι δρυς. Eχουν εκφράσει πολλές απόψεις για τις μορφές που έχουν αποτυπωθεί πάνω στα δακτυλίδια. Έχουν φτάσει στο σημείο να συγκλίνουν όλες τις γνώμες ότι οι μορφές παριστάνουν θεότητες. Eάν όμως εξετάσουμε αυτές τις παραστάσεις βλέπουμε ότι έχουμε τρεις κατηγορίες μορφών ανάλογα με την ενδυμασία και το φύλο.

H ίδια μορφή από δακτυλίδι σε δακτυλίδι έχει και άλλη ερμηνεία, αυτό δε γίνεται πιο προβληματικό όταν πρέπει να αποδοθεί μια μορφή στην θεά ή στην ιέρεια. Oι μόνες μορφές που πρέπει να ξεχωρίσουμε τετελεσμένα πρέπει να είναι οι λατρευτές οι οποίοι φορούν πάντα ενδύματα χωρίς φραμπαλάδες. Δηλαδή η ονομασία <<ζωνίτης>> που αναγράφεται στα κυριότερα δακτυλίδια με Κρητικά ιερογλυφικά, άλλοτε στην Ιωνική διάλεκτο (δακτυλίδι Αρχανών) και άλλοτε στην Δωρική διάλεκτο (δακτυλίδι Βαφειού) ελέγχεται κάθε φορά τι ακριβώς είναι η φραμπαλοφορούσα την οποία   τιτλοφορεί έτσι. Τις περισσότερες όμως φορές η Ζωνίτης ειναι πριγκίπισσα αρχιέρεια και όχι θεά.

Στο δακτυλίδι του Mίνωα παρατηρούμε ότι το πλοίο εκτός του ότι η πλώρη του είναι φτιαγμένη από ομοίωμα ιππόκαμπου, το ιερό πλοίο είναι φτιαγμένο πιθανόν από φύλα πάπυρου κάτι που αποδεικνύει την παλαιότητα του επιμέρους θέματος στο δακτυλίδι αλλά και την παλαιότητα του δακτυλιδιού αφού τα πρώτα πλοία ήταν φτιαγμένα από πάπυρο, αλλά και το ότι ο τριπλός θύσανος που φαίνεται στην πρύμνη δεν είναι ουρά πτηνού αλλά η άκρη των φύλλων του πάπυρου, φαίνεται δε ο κόμβος δεσίματος που είναι στην πρύμνη.

Eπίσης μπορούμε να πούμε ότι τα ιερά πλοία ήταν περίτεχνα εν αντιθέσει προς τα άλλα που ήταν και από πλευράς τεχνικής κατασκευής κατώτερα. Παρατηρούμε πχ. ότι τα πλοία στο δακτυλίδι του Mίνωα και στου Mόχλου δεν έχουν περιλαίμιο, δηλαδή δέσιμο, ενώ στο σφράγισμα της Aγίας Tριάδας υπάρχει.

Tο ότι το δακτυλίδι της Aγίας Tριάδας δεν μεταφέρει ιέρεια ή θεά, άρα όχι ιερό, φαίνεται από την ενδυμασία της μορφής, σύμφωνα με αυτά που αναφέραμε παραπάνω. H πριγκίπισσα-ιέρεια σύμφωνα με τα ενεπίγραφα χρυσά δακτυλίδια των Aρχανών και του Bαφειού φέρει τον τίτλο ζωνίτης, από τη φούστα με τους φραμπαλάδες.

Όλα αυτά που αναφέραμε μέχρι τώρα αναφέρονται στα εμφανή παραστατικά στοιχεία της σφενδόνης για τα οποία γίνονται ερμηνείες ανάλογες των γνωστών δοξασιών από την μυκηναϊκή περίοδο και μετά.

Η δοξασίες όμως των μινωιτών ήταν άλλες , αλλά από αυτές προήλθαν αρκετές που συντέθηκαν αργότερα με τις μυκηναϊκές. Η επιρροή στο τελετουργικό είναι εμφανέστατη.

ΑΛΛΑ ΑΣ ΜΙΛΗΣΟΥΜΕ ΠΛΕΟΝ ΜΙΝΩΙΚΑ.

Η παράσταση σε γενικές γραμμές αναφέρεται στην κοσμογονία, την θεογονία, την ανθρωπογένεση και το τελετουργικό της λατρείας του υπέρτατου θεού,  σύμφωνα με τις θρησκευτικές δοξασίες των λαών της ανατολικής Μεσογείου μέχρι και το πρώτο ήμισυ τουλάχιστον, της δεύτερης π.Χ. χιλιετίας. Οι θρησκεία των μινωιτών είναι πανάρχαια. Την συναντούμε με μικρές διαφορές ως πανάρχαια και στην Αίγυπτο, στην Ηλιούπολη, μια από τις αρχαιότερες αιγυπτιακές πόλεις, έδρα του θεού Ηλίου, του Ρα, σημαντική ως θρησκευτικό κέντρο παρά ως πολιτικό. Η λατρεία του Άμμωνα Ρε ή Ρα ο οποίος κατέλαβε τη θέση του θεού Ήλιου (Ρε ή Ρα) και λατρευόταν ως ύπατος των θεών. Η λατρεία του έφθασε στο απόγειο της γύρω στο 1580 π.Χ. οπότε κατά την παράδοση, του αποδίδεται η νίκη κατά των εισβολέων Υξώς και η κατάργηση της κυριαρχίας τους. Η μινωική θρησκεία συνέχισε να υπάρχει και μετά την μυκηναϊκή παρουσία στην Κρήτη, επηρεασμένη από το πάνθεο των μυκηναίων. Στην Αίγυπτο όμως η αντίστοιχη της και η παντοδυναμία του Αμμωνος ταπεινώθηκε και έπεσε σε παρακμή με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση που εισήγαγε ο Φαραώ Αενχοτέπ Δ (Αχενατών 1379-1362 π.Χ.). Επειδή θα μας χρειαστεί πιο κάτω, να πούμε ότι ο Αμμων ο οποίος λατρευόταν σε όλη την ανατολική μεσόγειο, στην αρχαία θρησκευτική τέχνη παριστάνεται ως φίδι, σαν ελάφι που συμβολίζει την γονιμότητα. Ιερά ζώα είχε τη χήνα και τον κριό. Ως θεός – βασιλιάς παριστάνεται με στέμμα και δύο μεγάλα όρθια φτερά στο κεφάλι. Ως Αμούν διατηρεί την ιθυφαλλική μορφή του θεού της αφθονίας. Σύμβολα του ήταν ο ηλιακός δίσκος, ο οβελίσκος και τα διπλά χρυσά φτερά. Εκτός από την Αίγυπτο ο Αμμων λατρευόταν στην Αιθιοπία και την Νουβία, στη Φοινίκη και την Καρχηδόνα. Ο ναός – μαντείο του, το Αμμώνειον στη λιβυκή έρημο, στην όαση Σίβα, δεχόταν τις λατρευτικές επισκέψεις πιστών για χίλια χρόνια. Ο Ζευς-Άμμων, ταύτιση των κορυφαίων θεοτήτων του ελληνικού και του αιγυπτιακού πανθέου, συνέβαλε στην πλατιά διάδοση της λατρείας του Αμμωνος στον ελληνικό χώρο. Ναοί και βωμοί του υπήρχαν σε πολλά μέρη στην Ελλάδα, στην Δήλο, την Κρήτη (από τον Διόδωρο αναφέρεται ως δεύτερος των βασιλέων της νήσου). Φυσικά ο Διόδωρος μας παραπέμπει στην μινωική εποχή, με τον Αμμωνα Βασιλέα υπέρτατο θεό και τους υπόλοιπους θεούς με μινωικά ονόματα τα οποία μας είναι άγνωστα μεν αλλά έχοντας τις ίδιες ιδιότητες με τους αντίστοιχους του αιγυπτιακού πανάρχαιου πανθέου.

Σύμφωνα με την θρησκευτική παράδοση της Ηλιούπολης το σύμπαν καταλαμβάνεται αρχικά από έναν ακίνητο, προαιώνιο ωκεανό καλούμενο Νού. Μέσα από τον Νού ένας αρχέγονος λόφος αναδύθηκε και έγινε ο πρώτος τόπος όπου εμφανίσθηκε η ζωή. Ο προστάτης θεός της Ηλιούπολης , Ατούμ , αναδύθηκε μέσα από τις αρχέγονες απέραντες εκτάσεις του ωκεανού Νού και στάθηκε πάνω στον πανάρχαιο λόφο. Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή της παράδοσης , ο ίδιος ο Ατούμ ήταν ο αρχέγονος λόφος. Μέχρι εδώ στο δακτυλίδι του Μίνωα έχομε την απέραντη θάλασσα (τον ωκεανό) και το λόφο στο κέντρο όπου το θεϊκό έμψυχο ιερό δένδρο. Πριν το 2200 π.Χ. ο Ατούμ είχε συνδυαστεί με τον Ρά, τον θεό του ήλιου, και από άποψη αυτή η ανάδυση του Ατούμ πάνω στο λόφο συμβόλιζε τη γέννηση του φωτός μέσα από τα σκοτάδια του Νού (του ωκεανού). Ο Ατούμ γέννησε από τον εαυτό του το πρώτο θεϊκό ζευγάρι, τον Σού (τον ξηρό αέρα) και την Τεφνούτ (την υγρασία). Κάποτε , σύμφωνα με την παράδοση της Ηλιούπολης, ο Ατούμ χωρίστηκε από τον Σου και την Τεφνούτ, μόλις τους βρήκε, έκλαψε από τη χαρά του, και από τα δάκρυα του έγιναν οι άνθρωποι. Στο δακτυλίδι ο άνδρας γεμίζει με τα δάκρυα του υπέρτατου θεού το ρυτό, τραβώντας το ιερό δένδρο (το δένδρο της αιώνιας ζωής, που είναι η πηγή και η αναγέννηση αυτής), από τα οποία θα γεννηθούν οι άνθρωποί. Ο άνδρας, ο Αδάμ μιας αλλης παράδοσης, συλλέγει το θεϊκό σπέρμα το ταυτισμένο με την φύση του ανδρός και απέναντι η μορφή που τον χαιρετά σαν άλλη Εύα, τραβά άλλο δένδρο της αιώνιας ζωής που βρίσκεται πάνω σε ιερό ή βωμό. Αυτό το ανθρώπινο ζευγάρι αποτελεί στην παράσταση του δακτυλιδιού το μέσον εξάπλωσης του ανθρώπινου γένους. Η απεικόνιση μιας γυναικείας μορφής , ανώτερης ιέρειας, η οποία πιθανώς παριστάνει θεότητα μέσα στο πλοίο οφείλεται σε ξένη, αιγυπτιακή προέλευση. Η παρουσία του πλοίου στην αιγυπτιακή θρησκεία έχει να κάνει με τη μετά θάνατο ζωή. Ο νεκρός που ήθελε να περάσει στον Κάτω Κόσμο, ο οποίος ήταν κάτω και παράλληλα με την κοιλάδα του Νείλου, έπρεπε πρώτα να περάσει από μια σκοτεινή και φοβερή περιοχή, η οποία ήταν στοιχειωμένη από δαίμονες και τέρατα. Ο νεκρός ταξίδευε μέσα σε ένα πλοίο, το οποίο έπλεε κάτω από τις πόλεις της Αιγύπτου. Μετά από αυτό το φοβερό του ταξίδι, ο νεκρός έφτανε στο ευλογημένο βασίλειο του Όσιρη, το οποίο αποτελούνταν από δύο Ηλύσια Πεδία. Προτού, όμως, μπορέσει να διαβεί τις πύλες των Ηλυσίων Πεδίων, έπρεπε να υποβληθεί στην λεγόμενη ψυχοστασία, την κρίση δηλαδή της καρδιάς του από τη Μάατ. Και αφού κατάφερνε να περάσει και αυτή την διαδικασία, αποκτούσε θέση στο βασίλειο του Όσιρη, όπου μπορούσε να χρησιμοποιεί δύο πλοία, που υπήρχαν εκεί, αν ήθελε να επισκεφθεί τις πόλεις των Ηλυσίων Πεδίων. Όλα αυτά - ο κύκλος της ζωής- γίνονται υπό το βλέμα της αρχιέρειας βασίλισσας, που είναι καθιστή και παριστάνει την θεά-Μεγάλη Μητέρα, σύζυγο του υπέτρτατου θεού της Αιγιακής  θρησκείας, στα πόδια της δε, βρίσκεται ο βαίτυλος της αρχαίγονης συζύγου Αμαουνέτ, προστάτιδα της μινωικής Κνωσού (=Ακό ή Ακχό) και της μινωικής παντοκρατορίας - θαλασσοκρατορίας (η μυκηναϊκή Κνωσός λεγόταν Ακό την μινωική εποχή, από το μινωικό αυτό όνομα προήλθε και το μινωικό όνομα Αχάρνα=νεκροταφείο (Αδης) της Ακό). Το ότι είναι βασίλισσα η καθιστή μορφή αναγράφεται στην παράσταση του δακτυλιδιού με κρητικά ιερογλυφικά, όπου το ένα φτερό του Αμμωνα, το ρυτό και η αιωρούμενη κόρη (ουρανός) δίνουν την λέξη Τιτίνα = Βασίλισσα. . Tο δέντρο όπως χρησιμοποιήθηκε στις μυθολογίες των περισσότερων λαών, αντιπροσωπεύει αυτόν τον γήινο κόσμο και την αδιάκοπη ανανέωσή του, που τελικά είναι η ίδια η αιώνια ζωή. Από τον Σού (αέρα) και την Τεφνούτ (υγρασία) γεννήθηκαν ο Γκεμπ (γη) και ή αδελφή και σύζυγος του Νούτ ( ουρανός) . Στο δακτυλίδι η μορφή που αιωρείται ως κόρη μικρή είναι ο ουρανός της μινωικής παράδοσης. Στην Ερμούπολη της Ανω Αιγύπτου υπήρχαν οκτώ θεότητες που πήγασαν από τον Νού (ωκεανό). Αποτελούσαν τέσσερα θεϊκά ζεύγη, το καθένα από τα οποία προσωποποιούσε ένα αρνητικό χαρακτηριστικό στοιχείο του σύμπαντος πριν από την δημιουργία : Νού και Ναουέτ, ο αρχέγονος ωκεανός. Χούχ και Χαουκέτ, το σκότος και Νία και Νιάτ, ή ανυπαρξία. Ο Άμμων και η σύζυγος του Αμαουνέτ (απόκρυφη) προσθέτονταν συχνά στην ομάδα. Η Οκτάδα ως σύνολο δημιούργησε και κυβερνούσε τον κόσμο. Επί πλέον δημιούργησαν ένα άνθος λωτού, που έπλεε στα νερά του Νού. Από το άνθος αυτό αναδύθηκε ο θεός του ήλιου Ρά. Η Οκτάδα που πήγασε από τον ωκεανό στο δακτυλίδι του Μίνωα αντιπροσωπεύεται από τα οκτώ μεγάλα σε σχήμα αυγού βότσαλα που βρίσκονται στα άκρα του ωκεανού του δακτυλιδιού, τα οποία στην πραγματικότητα είναι βαίτυλοι (1), και στον καθένα από αυτούς λατρευόταν ένας θεός από τους οκτώ. Στις Θήβες πίστευαν ότι ο προστάτης θεός Αμμων ήταν ο υπέρτατος και αόρατος δημιουργός. Αυτό συνέβαινε και στην μινωική παράδοση , όπου ο υπέρτατος θεός είναι αόρατος στον αρχέγονο λόφο και μέσα στο ιερό δένδρο της Αιγαιακής θρησκείας όπου σύμφωνα με το δακτυλίδι του Μίνωα είναι υπέρτατος –Βασιλιάς θεός και έχομε παρόντα στην παράσταση του δακτυλιδιού τα δύο Χρυσά φτερά που αντιπροσωπεύουν το θεό. Το ένα φτερό σαν ιερογλυφικό είναι πίσω από το ρυτό που κρατά ο άνδρας και το άλλο στην αντίθετη πλευρά του ιερού δένδρου. Οι τρεις Βαίτυλοι στο κέντρο της παράστασης του δακτυλιδιού, είαναι αφιερωμένοι στον Νού (ωκεανό), στη σύζυγό του Ναουέτ και στον Άμμωνα. Μέσα στην τριάδα των βαίτυλων μπροστά από την Βασίλισσα - Μεγάλη Μητέρα, είναι η Αμαουνέτ, σύζυγος του Αμμωνα. Ο Αμμων όχι μόνο είχε λάβει τη μορφή όλων των άλλων δημιουργών θεών, αλλά εμπεριείχε στις ιδιότητες του ολόκληρες κοσμολογικές παραδόσεις, ως λειτουργίες της δημιουργικής φύσης. Ανάμεσα στα διακοσμητικά θρησκευτικά σύμβολα έχομε το μάτι του θεού ως σύμβολο αιώνιας ευημερίας, το σκαραβαίο, σύμβολο αιώνιας ανανέωσης και τη ράβδο ως βασιλικό σήμα. Η πολύπλοκη αυτή παράδοση απεικονίζεται στο δακτυλίδι και για όλες τις επιμέρους δοξασίες πραγματοποιούνταν κατά τακτά χρονικά διαστήματα και σε ορισμένες εποχές του έτους διάφορα τελετουργικά από το δυναμικό ιερατείο του μινωικού διοικητικού συστήματος. Επιμέρους παραστάσεις του δακτυλιδιού του Μίνωα υπάρχουν σε αρκετά χρυσά δακτυλίδια της μινωικής εποχής , αλλά και της μυκηναϊκής. Όλη όμως η θρησκευτική παράδοση των μινωιτών υπάρχει αποτυπωμένη μόνο στο Δακτυλίδι που βρήκε ο 11χρονος Μιχάλης Εμμ. Παπαδάκης , τέλος Οκτωβρίου 1928 κοντά στον μετέπειτα ανακαλυφθέντα από τον Εβανς Βασιλικό τάφο. Ετσι το δακτυλίδι δεν είναι μόνο βασιλικό αλλά και έμβλημα – σφραγίδα της μινωικής θρησκείας.

Αντώνης Θωμά Βασιλάκης-Ερευνητής

(Προϊστορικών γραφών )

Βλυχιά Κνωσού-Ηράκλειο Κρήτης

1.Βαιτύλια, τα ή βαίτυλοι. Ονομασία σημιτικής προέλευσης (Bet-hel = οίκος θεού) πού υιοθετήθηκε από τους αρχαίους Ελληνες και Ρωμαίους. Αναφερόταν σε ιερούς, <<έμψυχους>> λίθους, που σύμφωνα με τις φοινικικές δοξασίες είχε επινοήσει ο θεός Ουρανός και εκλαμβανόταν ως θεία σύμβολα. Η λατρεία των βαιτύλων πέρασε στην Ελλάδα από την Κρήτη. Στην Κρήτη λατρευόταν ο λίθος που είχε δώσει η Ρέα, αντι του νηπίου Δία, στον Κρόνο για να τον καταβροχθίσει. Η σημιτική προέλευση της λέξης ξεχάστηκε και οι Ελληνες εξήγησαν την ονομασία της πέτρας από τη βαίτη, την ονομασία δηλαδή του δέρματος με το οποίο είχε τυλίξει η Ρέα τον λίθο σαν νεογέννητο παιδί.