ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑ.

Οι έρευνες, ανασκαφές και μελέτες, των Ανδρέα Σκιά, Κωνσταντίνου Κουρουνιώτη, Carl William Blegen/ Μπλέγκεν, Mattias Natan Valmin/ Νάταν Βαλμίν, Σπυρίδωνα Μαρινάτου, William McDonald, Richard Hope Simpson, τελευταία των Γεωργίου Κορρέ, Πέτρου Θέμελη κ.ά.¹¹, έχουν καταστήσει την Μεσσηνία μια από τις πιο επιθυμητές αρχαιολογικά περιοχές της Ελλάδος.
Είναι γνωστό στην βιβλιογραφία ότι η περιοχή ακμάζει την Εποχή του Χαλκού. Με κέντρο το μεγάλο ανοχύρωτο ανακτορικό συγκρότημα του Άνω Εγκλιανον, το λεγόμενο του Νέστορος¹², αναπτύσσεται λαμπρός πολιτισμός: «Η προϊστορική Μεσσηνία, ιδιαίτερα στην Υστεροελλαδική (ΥΕ) της φάση (1580-1120 π.Χ.), αποτελεί τη σπουδαιότερη και ενδοξότερη Μεσσηνιακή στιγμή μέχρι τα χρόνια μας»¹³• «έχει καταστή σαφές ότι ό πολιτισμός της εποχής τοϋ χαλκού της Μεσσηνίας προηγεΐτο εν τη εξελίξει του κάί εν πολλοίς ητο ανώτερος εις δημιουργικότητα και πλοΰτον από τον σΰγχρονον ΥΕ πολιτισμόν της Αργολίδος»¹⁴.

Η Μεσσηνία κατοικείται τουλάχιστον από τη Νεολιθική εποχή¹⁵. Τα αρχαιολογικά δεδομένα της περιοχής εμφανίζουν συνεχή και αδιάκοπη κατοίκηση από την Πρωτοελλαδική (ΠΕ) περίοδο (2600-1900 π.Χ.)• με βαθμιαία, χωρίς τομή, ομαλή ανάπτυξη κατά την Μεσοελλαδική (ΜΕ, 1900-1600) και την ΥΕ (1600-1200), την ονομασθείσα Μυκηναϊκή. Από την αποστολή του πανεπιστημίου της Minnesota στη Μεσσηνία, έχουμε μια ενδιαφέρουσα σειρά από αρχαιολογικούς χάρτες στους οποίους σημειώνονται κατοικημένες θέσεις και νεκροταφεία, από την Νεολιθική έως και την Ρωμαϊκή εποχή. Οι χάρτες, είναι βασισμένοι σε αποτελέσματα επιφανειακών ερευνών ή ανασκαφών και καλύπτουν μια μεγάλη περιοχή απο τον Αλφειό μέχρι και την Εξω Μάνη¹⁶ (χάρτες 3).

Την ΥΕ μάλιστα περίοδο παρουσιάζεται αξιοσημείωτη πληθυσμιακή συγκέντρωση. Για το βασίλειο της Πΰλου, υπολογίζεται από τους επιστήμονες, πληθυσμός τουλάχιστον 50.000 κατοίκων¹⁷. Η μέχρι τώρα έρευνα έδειξε, ότι τότε, απαντά στην Μεσσηνία η πιο πυκνή κατοίκιση στον ελλαδικό χώρο¹⁸ (χάρτης 5).

Ο αρχαιότερος θολωτός τάφος της ηπειρωτικής Ελλάδος έχει βρεθεί στο χωριό Οσμάναγα (1915 Κορυφάσιο) στη θέση Χαρατσάρη¹⁹. Οι δεκαεπτά θολωτοί τάφοι στο Γονβαλάρι της Κουκουνάρας είναι «το πλέον έκτεταμένον νεκροταφεϊον θολωτών τάφων της Μυκηναϊκής εποχής ανά την Αίγηΐδα»²⁰.

Η πυκνότητα σε θολωτούς στη Μεσσηνία «δεν έχει άντίστοιχον έκπροσώπησιν εις τάς λοιπάς περιοχάς του μυκηναϊκού κόσμου»²¹. Μείζονος σημασίας, πολΰ γνωστές, αρχαιολογικές θέσεις, πλην του Εγκλιανου²², βρίσκονται στα Ακοβιτικα²³, Νιχώρια²⁴, Βολιμίδια²⁵, Περιστέρια²⁶, Μάλθη²⁷, Βοϊδοκοιλίά²⁸ κ.α. Η μέχρι σήμερα επιφανειακή και ανασκαφική έρευνα έχει αναπτυχθεί, χωρίς να έχει όμως και εξαντληθεί, στην πεδινή ζώνη²⁹, πιο σημαντική άλλωστε στις προτιμήσεις των προϊστορικών κατοίκων. Ωστόσο, όπως έδειξε το παράδειγμα της Μουριατάδας (θέση Ελληνικό)³⁰, σημαντικές οικιστικές εγκαταστάσεις με θολωτούς τάφους, ακόμη και μικρά ανάκτορα, είναι δυνατό να αναζητηθούν σε απομονωμένες θέσεις και μεγαλύτερα υψόμετρα.
Χωρίς να παραθεωρήσουμε σημαντικές εξαιρέσεις, όπως αυτή της αρχαίας πόλεως Μεσσήνη³¹, η Μεσσηνία μπορεί να χαρακτηριστεί αναμφίβολα από τις πιο εξέχουσες για την προϊστορική αρχαιολογία περιοχές της Ελλάδος. Η σύγχρονη ωστόσο προσέγγιση της αρχαιολογικής επιστήμης, δείχνει να ενδιαφέρεται εξίσου πλέον για όλες τις ιστορικές περιόδους. Το πρόσφατο σχετικά, επί παραδείγματι, ενδιαφέρον για την βυζαντινή κεραμική έχει επεκταθεί στις περιόδους της Φραγκοκρατίας και Τουρκοκρατίας.
Προτείνουμε λοιπόν το χωριό Ποταμιά, ως βάση αρχαιολογικών ερευνών με πολλαπλό χαρακτήρα: ερευνητικής, εκπαιδευτικής, εν γένη πειραματικής αρχαιολογίας. Όχι μόνο γιατί είναι ένα από τα πιο κοντινά ερημωμένα χωριά στον σημαντικότερο αρχαιολογικό χώρο του Άνω Εγκλιανούχ\ γιατί ανήκει στον ίδιο με αυτόν «Καποδιστριακό» δήμο (Νέστορος), με πρωτεύουσα την Χώρα (πριν απ' το 1927 Λιγονδιστά), το μουσείο της οποίας αποτελεί ως τώρα σημείο αναφοράς για τέτοιες έρευνες* αλλά, κυρίως, γιατί κατέχει στη γεωγραφία της Μεσσηνίας κεντροβαρική θα λέγαμε θέση, στο «τριεθνές» σημείο των άλλοτε μεσσηνιακών επαρχιών Τριφυλίας, Πυλίας και Μεσσήνης, απ' όπου η πρόσβαση σ' ολόκληρο το νομό μπορεί να γίνεται εύκολα. Επιπλέον η Ποταμιά, βρίσκεται στο σύνορο των δυο επαρχιών του προϊστορικού βασιλείου της Πΰλου, έτσι όπως αυτές αναγράφονται στις πινακίδες της Γραμμικής Β' και έχουν προσδιοριστεί τοπογραφικά απ' τον John Chadwick, δηλαδή, την «Δεΰρο (εντεύθεν) του Αιγαλέου» (De-we-ro-a3-ko-ra-i-ja) και την «Πέρα (εκείθεν) του Αιγαλέου» (Pe-ra3-ko-ra-i-ja) περιοχή³² (χάρτης 4). Αυτό σημαίνει ότι η έρευνα και στις δυο περιοχές θα γίνεται ισομερώς. Η Ποταμιά, τέλος, διαθέτει ένα ήσυχο περιβάλλον. Βρίσκεται μακριά από τη βοή, μικρής έστω πόλης, με περιβάλλον ποιοτικά κατάλληλο, αν όχι ιδανικό, για λειτουργίες παρόμοιες με αυτή που προτείνουμε.

11. Βλ. ιστορία των ερευνών στα: Γ. Λώλος, Πύλος ημαθόεις. Η πρωτεύουσα τον Νέστορος και. η γύρω περιοχή, Αθήνα 1994, σσ. 57-60 και J. Davis (επιμ.), Sandy Pylos. An archeological history from Nestor to Navarino, Όστιν Τέξας 1998, σσ. 23-50.
12. Ν. Βασιλικού, Ό Μυκηναϊκός πολιτισμός, Αθήνα 1995, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας αρ. 152, Αθήνα 1995, σσ. 197-211.
13. Φ. Λίτσας, Οι απαρχές της Δημοκρατίας στην προϊστορική Μεσσηνία, Μεσσηνιακά Χρονικά, τ. 1 (1999), σ. 14. Για την πολΰ μεγάλη συμβολή των προδωρικών αριστοκρατών προσφυγών Πυλίων-Μεσσηνίων και των απογόνων τους (Πεισιστρατίδες, Αλκμαιωνίδες, Παιονίδες, Μεδοντίδες) στην διαμόρφωση του πολιτισμού των Αθηνών και στον εποικισμό της Ιωνικής-Μικρασιατικής Δωδεκάπολης, βλ. τη μελέτη του Π. Γεωργοΰντζου, Ή σχέσις των Μεσσηνίων προς τους Αθηναίους και τους "Ιωνας, Πλάτων, τ. 32 (1980), σσ. 3-51.
14. Κ. Συριόπουλος, Ή Μεσσηνία κατά την έποχήν τοϋ χαλκοϋ και οι ιστορικοί χρόνοι της Ελλάδος, Πρακτικά τον Γ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπονδών (= Πελοποννησιακά [= Πελ] Παράρτημα 13), τ. 2 (1987-1988), σ. 226.
15. Αρχαιότατοι κάτοικοι στην νοτιοδυτική Πελοπόννησο, παραδίδεται ότι ήταν οι Λέλεγες και οι Καΰκωνες, επάνω στο υπόστρωμα αυτό του αυτόχθονου πληθυσμού εγκαταστάθηκαν οι Αχαιοί. Παράλληλα με τους τελευταίους, στα δυτικά παράλια, φαίνεται ότι εγκαταστάθηκαν και Μινΰες. Με την δωρική άφιξη, τέλος, αποκρυσταλλώνεται και ο φυλετικός σχηματισμός κατά την αρχαιότητα. Την ανάμειξη και συγχώνευση των διαφορετικών αυτών φυλετικών ομάδων εκφράζει και το έτυμο του ονόματος «Τρι-φυλία». Η αρχαία Τριφυλία τοποθετείται μεταξύ Αλφειού και Νέδας. Βλ. Ν. Παπαχατζής, Πανσανίον Ελλάδος Περιήγησις: Μεσσηνιακά καϊ Ηλιακά, Αθήνα 1991, Δ'1,1-9 (σσ. 423-424) και Δ'36,1 (σ. 466)• Στράβων, Γεωγραφικά (έκδ. Πάπυρου, τ. 3) Η'3,3 (σ. 994), Η'3,11 (σσ. 1006-1008) και Η'3,16-18 (σσ. 1014-1018)• Πολύβιος, Ιστορία (έκδ. Πάπυρου, τ. 2, Αθήνα 1975), Δ'77,8 (σ. 740).
16. W. McDonald και G. Rapp Jr. (επιμ.), The Minnesota Messenia Expedition: Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, Μιννεάπολη 1972 [= ΜΜΕ], ανεξάρτητοι χάρτες 8-11 έως 8-18 και κατάλογος των αρχαιολογικών θέσεων σσ. 264 κ.εξ. Αναλυτικότερα οι υποπερίοδοι της Εποχής του Χαλκού έχουν ως εξής- Νεολιθική Περίοδος: 6000-3100 π.Χ., ΠΕ 1: 3100-2650, ΠΕ 2: 2650-2200, ΠΕ 3: 2200-2050, ΜΕ: 2050-1680, ΥΕ 1: 1680-1600, ΥΕ 2: 1600-1400, ΥΕ 3Α: 1400-1300, ΥΕ 3Β: 1300-1180, ΥΕ 3Γ: 1180-1060, Υπομυκηναϊκή Περίοδος και Σκοτεινοί Αιώνες: 1060-900. Βλ. Davis, Sandy Pylos (όπ. σημ. 11), σσ. 307-308.
17. Βασιλικού, Μυκηναϊκός πολιτισμός (όπ. σημ. 12), σ. 379.
18. Γεωργοΰντζος, Ή σχέσις των Μεσσηνίων (όπ. σημ. 13), σ. 35: «...ή πυκνότερον κατωκημένη περιοχή της Ελλάδος κάί ό Chadwick υπολογίζει τον πληθυσμόν της εις 80-120 χιλιάδας». Βλ. ΜΜΕ, χάρτης 8-14• W. McDonald και R. Hope Simpson, Prehistoric Habitation in Southwestern Peloponnese, American Journal of Archaeology [= AJA], τ. 65 (1961), σσ. 221 κεξ. πίν. 74, 75• R. Hope Simpson, A Gazetteer and Atlas of Mycenaean Sites, Λονδίνο 1965, σσ. 56 κεξ. και χάρτης 1:500.000-Γ και Θ. Παπαθανασόπουλος, Πύλος-Πυλια. Οδοιπορικό στο χώρο και στο χρόνο, Αθήνα 2000, χάρτης σ. 37' επίσης βλ. Ιστορία τοϋ Ελληνικού Έθνους, Αθήνα, τ. 1 (1970), χάρτης σ. 263 και Βασιλικού, Μυκηναϊκός πολιτισμός (όπ. σημ. 12), χάρτες σσ. 423 και 424-425• Ο. Dickinson, The Aegean Bronze Age, Cambridge 1994 (ανατ. 2002), σ. 77 χάρτης εικ. 4.24 = Ο. Dickinson, Αιγαίο: Εποχή του Χαλκοί» (μτφρ. Θ. Ξένος), Αθήνα 2003, σ. 122 εικ. 4.24.
19. ΜΜΕ αρ. καταλόγου 5- Πρακτικά τής εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας [= ΠΑΕ], 1925-26 σσ. 140-141• Συρι-όπουλος, Ή Μεσσηνία την έποχήν του χαλκοΰ (όπ. σημ. 14), σ. 230- Γ. Κορρές, Ή προβληματική δια την μεταγενεστέραν χρήσιν των Μυκηναϊκών τάφων Μεσσηνίας. Και ή έξέλιξις τοϋ τυπικού τών εν αύτοϊς εθίμων ταφής και ταφικής λατρείας, Πρακτικά τοϋ Β" Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (= Πελ. Παρ. 8), τ. 2 (1981-1982), σσ. 378-381.
20. Ο ίδιος, Τύμβοι, θόλοι καΐ ταφικοι κύκλοι της Μεσσηνίας (Ό ταφικός κύκλος Α εις Γουβαλάρη Κουκουνάρας), Πρακτικά τοϋ Α" Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (= Πελ. Παρ. 6), τ. 2 (1976-1978), σ. 338.
21. Αυτόθι, σ. 347• ο ίδιος, Προβληματική Μυκηναϊκών τάφων (όπ. σημ. 19), σ. 375 σημ. 1.
22. Η μυκηναϊκή γραφή του τοπωνυμίου από τα κείμενα των πινακίδων της Γραμμικής Β' είναι Pu-ro = Πΰλος, ΜΜΕ αρ. 1* C. Blegen και Μ. Rawson, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, τ. 1: The Buildings and their Contents, Princeton N. J. 1966- C. Blegen, M. Rawson, W. Taylour και W. Donovan, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, τ. 3: Acropolis and Lower Town, Tholoi, Grave Circle and Chamber Tombs, Discoveries Outside the Citadel, Princeton N. J. 1973.
23. ΜΜΕ αρ. 151• Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, 1969, σσ. 352-357• Ί. Καρακατσιάνης, Ή Μεσσηνιακή «Πρωτοελλαδική» Προΐστορία-Ακοβίτικα, Πελ, τ. 26 (2002), σσ. 182-191.
24. Ti-mi-to-a-ke-e, ΜΜΕ αρ. 100. W. McDonald, Excavations at Nichoria in Messenia: 1969-1971, Hesperia, τ. 41 (1972), σσ. 218-273• ο ίδιος, Excavations at Nichoria in Messenia: 1972-1973, Hesperia, τ. 44 (1975), σσ. 69-141- G. Rapp Jr. και S. Aschenbrenner, Excavations at Nichoria in Southwest Greece, τ. 1: Site, Environs, and Techniques, Μιννεάπολη 1978- W. McDonald και Ν. Wilkie, Excavations at Nichoria in Southwest Greece, τ. 2: The Bronze Age Occupation, Μιννεάπολη 1992-W. McDonald, W. Coulson και J. Rosser, Excavations at Nichoria in Southwest Greece, x. 3: Dark Age and Byzantine Occupation, Μιννεάπολη 1983.
25. Παλαιά Πΰλος, Pa-ki-ja-ne = Σφαγιάνες, ΜΜΕ αρ. 20• Σ. Μαρινάτος, ΠΑΕ, 1952 σσ. 473-479, 1953 σσ. 238-250, 1954 σσ. 299-305, 1962 σσ. 90-98, 1964 σσ. 78-95, 1965 σσ. 102-120• Σ. Ίακιοβίδης, Περί του σχήματος τών λαξευτών τάφων εις τα Βολιμίδια Μεσσηνίας, Χαριστήριον εις Αναστάσιον Κ. Όρλάνδον, τ. 2, Αθήνα 1966, σσ. 98-111.
26. ΜΜΕ αρ. 200• Το έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας [= "Εργον], 1964 σσ. 85-90, 1965 σσ. 84-92 -ΠΑΕ, 1965 σσ. 109-120• Γ. Κορρές, Ανασκαφάι εν Περιστέρια Πΰλου, ΠΑΕ, 1976 σσ. 469-550, 1977 σσ. 296-356• Αρχαιολογικόν Δελτίον [= ΑΔ], 1966 σσ. 166-168.
27. Ομηρικό Διόριο; ΜΜΕ αρ. 222• Ν. Valmin, The Swedish Messenia Expedition, Lund 1938.
28. ΜΜΕαρ. 8. Έργον, 1956 σσ. 9093• ΠΑΕ, 1956 σσ. 202-206, 1960 σσ. 195-209, 1976 σσ. 253-283, 1979 σσ. 138-155, 1981 σσ. 194-240.
29.    J. Davis, S. Alcock, J. Bennet, Y. Lolos και C. Shelmerdine, The Pylos Regional Archaeological Project, Part I: Overview and archaeological survey, Hesperia, x. 66/3 (1997) [= PRAP Ι], σσ. 391-494, πίν. 85-92.
30. ΜΜΕαρ. 201• ΠΑΕ, 1960 σσ. 201-206• 'Έργον, 1960 σσ. 149-152• ΑΔ, 1960 σσ. 116-117• Δ. Κωνσταντινίδης, Παραδόσεις ιστορίας της αρχιτεκτονικής. Προϊστορική κα\ Πρυιτοϊστορική Ελλάς, Αθήνα 1970, σσ. 283-289.
31. Π. Θέμελης, Αρχαία Μεσσήνη, Αθήνα 1999.
32. J. Chadwick, Ό Μυκηναϊκός Κόσμος, μτφρ. Κ. Πετρόπουλος, Αθήνα 1999, σσ. 64-91• ο ίδιος, The Mycenaean documents, ΜΜΕ, χάρτης σ. 106" Dickinson, Αιγαίο (όπ. σημ. 18), σ. 128.