ΓΕΝΙΚΑ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Ε.Μ.Π.
ΤΟΜΕΑΣ 4: Συνθέσεων Τεχνολογικής Αιχμής, Περιοχή Οικοδομικής
ΘΕΜΑ: «Κέντρο Αρχαιολογικής Έρευνας στη Μεσσηνία»
ΘΕΣΗ: Ποταμιά Τριφυλίας Δήμος Πύλου - Νέστορος Μεσσηνίας
ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 11 Νοεμβρίου 2005
ΦΟΙΤΗΤΗΣ: Αναστάσιος Αθ. Παναγιωτόπουλος
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Ευάγγ. Ευαγγελινός

ΓΕΝΙΚΑ .Η εγκατάλειψη της περιφέρειας, η ερήμωση της υπαίθρου, ιδίως των ορεινών και ημιορεινών χωριών της Πελοποννήσου, που βρίσκεται σε εξέλιξη από της πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες συνεχίζει εντονότερη. Ήδη την τελευταία δεκαετία (1993-2004) ο αγροτικός πληθυσμός της χώρας μας μειώθηκε στο ένα τρίτο (32%)¹. Πολλοί από τους αγρότες ή κατά κΰριο λόγο τα παιδιά τους, «αναγκάζονται να αποχωριστούν βιαίως τον τόπο καταγωγής και τον συνήθη τρόπο ζωής»² και να εγκατασταθούν μόνιμα στις πόλεις. Το δημογραφικό προφίλ της επαρχίας αλλοιώνεται συνεχώς, η πυραμίδα ηλικιών τείνει να αναστραφεί (υπογεννητικότητα, μείωση ενεργού πληθυσμού), η γη εγκαταλείπεται χέρσα, τα σχολεία κλείνουν και τα σπίτια ρημάζουν.

Αυτομάτως τίθενται ερωτήματα του τΰπου: ?Τι θα μπορούσε να γίνει σήμερα με τα «νέα ερημωμένα χωριά», ώστε αυτά να ξαναζωντανέψουν; Ή άλλα ερωτήματα διαφορετικά διατυπωμένα, με παραπλήσιο όμως νοηματικό περιεχόμενο. Η αγροτοκτηνοτροφική βάση της οικονομίας του παρελθόντος συνεχώς εγκαταλείπεται, χρειάζεται λοιπόν μια προσέγγιση διαφορετική.

Η παρούσα διπλωματική εργασία, φυσική συνέπεια και συνέχεια ανάλυσης που παρουσιάσθηκε ως διάλεξη (10 Ιουλίου 2003) στο Ε.Μ.Π.³, δεν φιλοδοξεί να αντιμετωπίσει ένα τόσο σπουδαίο θέμα συνολικά, του οποίου οι διαστάσεις εμπλέκουν πολιτική, οικονομία, δημογραφία, κοινωνιολογία.κ.λπ., αντικείμενο διερεύνησης σε άλλη κλίμακα θεώρησης, σε επίπεδο δηλαδή χωροταξίας⁴ .

Η εργασία μας αυτή, προτείνει μια δοκιμαστική επέμβαση για την ένταξη νέων (πολιτιστικών) χρήσεων σε ένα εγκαταλελειμμένο χωριό των Κοντοβοννίων της Μεσσηνίας, την Ποταμιά Τριφυλίας. Το χωριό που είναι ενσωματωμένο σήμερα στο δήμο Νέστορος, είναι ένα από τα 41 χωριά που περιλαμβάνει ή τέμνει η υψομετρική καμπύλη των 500 μ. στο ορεινό σύμπλεγμα των βουνών της Κυπαρισσίας (Κοντοβοΰνια) και του αρχαίου Αιγαλέου όρους (Αγιά) (χάρτης 1.4α).

Εδώ διερευνούμε απλά ένα πρότυπο αναβίωσης και επανάχρησης, μια επέμβαση σχεδιασμού, χρήσιμη τόσο για άλλα πέντε μικρά χωριά που εγκαταλείφθηκαν σχετικά πρόσφατα⁵, όσο και για άλλα επτά που σύντομα αναμένεται να έχουν την ίδια τΰχη με τα προηγούμενα⁶ (χάρτης 2).

Οι προεκτάσεις του σκεπτικού μας μπορεί να φάνουν χρήσιμες ως ιδέα και σε ανάλογες περιπτώσεις ερημωμένων οικισμών στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Πελοποννήσου, που θα καλύψουν προφανώς άλλες λειτουργίες.
Παρόμοιες μελέτες αναβίωσης οικισμών ή τμημάτων οικισμών δεν είναι εντελώς άγνωστες στην Ελλάδα, έχουμε για παράδειγμα τις περιπτώσεις του Αναβατού στη Χίο⁷, την Πάνω Καρδαμΰλη της Έξω Μάνης⁸ κ.ά. που καλύπτουν κυρίως τουριστικές χρήσεις⁹.
Η νέα χρήση που προτείνουμε για την αναγέννηση της Ποταμιάς έχει αμιγώς πολιτιστικό και εκπαιδευτικό περιεχόμενο, και είναι συμβατή με το ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον που έχει ο μεσσηνιακός χώρος. Από την χρήση προκύπτει μικρής κλίμακος κτιριολογικό πρόγραμμα, που πιστεύουμε ότι δεν διαταράσσει την «αισθητική ατμόσφαιρα» ή το «πνεύμα» του τοπίου, δεν έρχεται δηλαδή σε αντίφαση με το ΰφος, την ταυτότητα και την φυσιογνωμία του φυσικού, δομημένου και πολιτιστικού περιβάλλοντος του συγκεκριμένου γεωγραφικού τόπου¹⁰.

*Η παρούσα διπλωματική εργασία παρουσιάστηκε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. στις 11-11-2005. Εκτός από τον επιβλέποντα καθηγητή Ευάγγ. Ευαγγελινό, την επιτροπή βαθμολόγησης αποτέλεσαν η κυρία Ν. Μάδρα, και οι κύριοι: Κ. Σερράος, Γ. Παρμενίδης και Κ. Μυλωνάς. Επίσης στην εξεταστική επιτροπή συμμετείχε και η κυρία Ι. Λυκουριώτη.
1. Βλ. άρθρο της Μ. Δεληθάνσση στην εφημ. Καθημερινή, αρ. φυλλ. 25.888 (23-1-2005), σ. 25.
2. Αυτόθι, σ. 2.
3. Α. Παναγιωτόπουλος, Μεσαιωνικής Μεσσηνίας ιστορικογεωγραφικά και Κοντοβουνίων οικιστικά, Ιστορικογεωγραφικά, τ. 10 (2004), σσ. 9-105.
4.Άντωνιάδη Μπιμπίκου, 'Ερημωμένα χωρία στην Ελλάδα- ένας προσωρινός απολογισμός, στο Σ. Άσδραχάς
(επιμ.), Ή οικονομική δομή των βαλκανικών χωρών στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας (15ος-19ος αιώνας), Αθήνα
1979, σσ. 191-259, βλ. και ανατύπωση στο βιβλίο της συγγραφέως: Προβλήματα Ιστορίας. Βυζαντινά, Μεταβυζαντινά Ι,
Αθήνα 1996, σσ. 21-138.
4α. Οι πίνακες, τα σχέδια, οι χάρτες και οι φωτογραφίες παρατίθενται με συνεχή αρίθμηση.
5.    Βεριστιά (μετονομασία 1956 Σταυρός), Κερασιά, Πάνου Λεντεκάδα (1956 Αγία Τριάς), Κλωνί και Ζαπάντι (1927 Καρυόβρυση).
6.    Ασοϋτενα (1930 Παλαιά Βρΰση), Λυκουδέσι, Λεσοβίτι (1927 Άνυδρον), Πάνω Κοντογόνι (1915 Παπαφλέσσας), Μάκρενα, Κουλουκάδα και Χρϋσοβα (1927 Χρυσότοπος). Παρά για άλλα τέσσερα χωριά, σ' αυτή την ίδια ορεινή νησίδα, που ήδη ερημώθηκαν κατά τον 18ο αιώνα και η καταστροφή του δομημένου περιβάλλοντος τους έχει προχωρήσει τόσο πολΰ ώστε να μιλάμε κυριολεκτικά για «εξαφανισμένα χωριά» (Αναλυτή, Καλοπαίδα, Παπαγιώρη και Λαγκάδα), βλ. Παναγιωτόπουλος, Μεσσηνίας ιστορικογεωγραφικά (όπ. σημ. 3), σσ. 17, 55-56 σημ. 267 και σ. 74 πίν. 2.
7.    Βλ. Μ. Τερζίδου, Πρόταση αποκατάστασης και αναβίωσης ενός ιστορικού οικισμού: Η περίπτωση του Αναβατού στη Χίο, Μνημείο & περιβάλλον, τ. 6 (2000), σσ. 163-180• Μ. Νομικός, Αποκατάσταση, επανάχρηση ιστορικών κτιρίων και συνόλων. Μεθοδολογία-Εφαρμογές, Θεσσαλονίκη 1997, σσ. 60-73• ο ίδιος, Αποκατάσταση-αναβίωση του ιστορικού οικισμού Αναβατός νήσου Χίου, στο Χ. Καλλιγά και Α. Μαλλιαρής (επιμ.), Θευιρία και πρακτική για την αποκατάσταση ιστορικών οικισμών με σκοπό τις νέες χρήσεις, Αθήνα 2004, σσ. 195-242" Ε.Μ.Π. (επιστ. υπεΰ. Μ. Αποστόλου), Αναβατός Χίου. Αρχιτεκτονική, μορφολογική και αρχαιολογική ανάλυση και τυπολογία, Αθήνα 2004.
8.    Α. Χριστοφίδου, Συμβολή στη μελέτη της οχυριομένης Μανιάτικης κατοικίας. Δυο πύργοι και ένα πυργόσπιτο στην Καρδαμΰλη της Μεσσηνιακής Μάνης, στο ΥΠΠΟ, Αναστήλωση-Συντήρηση-Προστασία Μνημείων και Συνόλων, Αθήνα [= ΑΣΠΜΣ], τ. 1 (1984), σσ. 235-259• η ίδια, Το οχυρωμένο συγκρότημα των Τρουπάκηδων-Μοΰρτζινοον. Ένα έργο αποκατάστασης ή μια μακριά πορεία στο χώρο και στο χρόνο; στο ΥΠΠΟ/4η ΕΝΜ-ΤΕΕ/ΤΚΜ, Ήπιες επεμβάσεις και προστασία ιστορικών κατασκευών, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 641-653.
9.    Τ. Ζέρβας και Β. Ζέρβα-Μποζινέκη, Κουτσουνάρι. Ένα πείραμα για την τουριστική χρήση εγκαταλειμμένων
οικισμών, Αρχιτεκτονικά Θέματα [= ΑΘ], τ. 10 (1976), σσ. 259-263• Μ. Καραντινός, Χωριό διακοπών στην Κρήτη, ΑΘ, τ.
11 (1977), σσ. 249-252• Ν. Γεωργιάδης και Α. Δαμάλα, Αναβίωση σπιτιού στην Κίττα της Μάνης, ΑΘ, τ. 21 (1978), σσ. 60-
62. Κ. Παπαντωνίου, Αποκατάσταση πύργων στη Βάθεια Μάνης, Θέματα χώρου+τεχνών [= ΘΧΤ], τ. 20 (1989), σ. 34.
10.    Για τους όρους ταυτότητα, φυσιογνωμία, τοπίο και τόπος. βλ. Ι. και Ι. Στεφάνου, Η φυσιογνωμία της ελληνικής
πόλης, στο Ν. Δουκέλλης (επιμ.), Το Ελληνικό Τοπίο. Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου, Αθήνα
2005, σσ. 237-252.