ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Το τοπίο κλιμακώνεται υψομε­τρικά από τα πεδινά σε ημιορεινές λοφοσειρές και γίνεται ορεινό με δεσπόζου­σες τηλεφανείς κορυφές, που λειτουργούν ως ορόσημα και σημεία αναφοράς της θέσης που βρίσκεσαι. Μικρά οροπέδια έχουν σχηματιστεί, ενώ κατάχλωρες κοι­λάδες ποτίζονται από άφθονα ρέματα και πηγές. Εδώ οι έννοιες του μέτρου και της μικρής κλίμακας είναι παρούσες.

Τα χαμηλότερα εδάφη καλλιεργούνται (κύ­ρια προϊόντα: λάδι, σταφίδα και κρασί), ενώ τα πιο ορεινά καλύπτουν λόγκοι από θάμνους και αγριόδεντρα. Πριν την αποδιοργάνωση του παραδοσιακού πο­λιτισμού με την αγροτική έξοδο κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, ο χα­ρακτήρας της οικονομίας ήταν μεικτός, γεωργοκτηνοτροφικός, περισσότερο γε­ωργικός και λιγότερο κτηνοτροφικός στα πεδινά, ενώ βαίνοντας προς τα ορει­νότερα η σχέση ανατρεπόταν υπέρ της κτηνοτροφίας (κυρίως γιδοπρόβατα).

Στη διάρθρωση του σύγχρονου οικιστικού πλέγματος αναδεικνύονται ιε­ραρχικά οι τέσσερις πόλεις της πεδινής Τριφυλίας, που περιλαμβάνουν ημια­στικό πληθυσμό: Κυπαρισσία/ πριν το 1835 Αρκαδία, Φιλιατρά, Γαργαλιάνοι και Χώρα/ πριν το 1927 Λιγούδιστα· και στο μυχό του Μεσσηνιακού κόλπου το πολεοδομικό δίπολο Καλαμάτα-Μεσσήνη (πριν Νησί). Ο αγροτικός πληθυ­σμός κατανέμεται σε διάσπαρτους πεδινούς και ορεινούς οικισμούς, οι πολυαριθμότεροι από τους οποίους δεν ξεπερνούν τους 500 κατοίκους. Μεγαλύτερη συχνότητα εμφανίζουν όσοι αριθμούν 100-200 κατοίκους, ενώ η πλειονότητα του αγροτικού κόσμου κατοικεί σε χωριά με 200-500 άτομα.

Ειδικότερα, στον ορεινό χώρο της μεσσηνιακής χερσονήσου (δεξιά του Παμίσου) αναγνωρίζονται στο εδαφικό ανάγλυφο, από βόρεια, οι εξής τοπικές ενότητες οικισμών (σύνολα χωριών):

α) Τα Απανωχώρια. Έτσι λέγονται τα χωριά του Λυκαίου. Εκεί δηλαδή που βρίσκονται οι πηγές της Νέδας και ο ναός του Επικούρειου Απόλλωνα²¹.

β) Τα Ζουρτοανοχώρια. Είναι τα περί τη Ζούρτσα (από το 1927 Κάτω ή Νέα Φιγάλεια) χωριά της Ολυμπίας, που βρίσκονται ανάμεσα στο Λλβενέϊκο βουνό (αρχαία Μίνθη, ύψ. 1.344 μ.) και τη Νέδα²².

γ) Τα Σουλιμοχώρια²³. Είναι μια πύκνωση οικισμών στο Τετράζι με σημαντι­κότερο, κατά την Τουρκοκρατία, το κεφαλοχώρι του Σουλιμά²⁴. Ονομάζονται επίσης και Αρβανιτοχώρια λόγω της αλβανικής προέλευσης των κατοίκων τους, οι οποίοι ομιλούσαν μέχρι τις μέρες μας μία μεικτή ελληνοαλβανική διάλεκτο²⁵.

δ) Τα χωριά των Κοντοβουνίων, τα οποία αποτελούν την κύρια περιοχή εστίασης της μελέτης μας.

ε) Τα χωριά του Λυκοδήμου (Λυκοδήματα), στην κεντρική Πυλία²⁶, και

στ) Τα «Ακριτοχώρια»²⁷ στα Μοθω(νο)κόρωνα

21.    Πρόκειται για τα χωριά: Αγιοσώστης, Σκληρού, Αμπελιώνα, Δέλγα (το 1930 μετονομάστη­κε Πέτρα), Μπέρεκλα (1930 Νέδα), Μαρίνα, Κακαλέτρι και Στάσιμο. Βλ. Ά. Τσέλαλης, Ή επι­δρομή τοϋ Μπράίμη, ΠελΠρωτ, τ. 5 (1961), σ. 175 σημ. 3· ο ίδιος, Τά Μεσσηνιακά χωριά τοΰ Λυ­καίου..., στο Μ. Φερέτος (επιμ.), Μεσσηνιακά 1968, Αθήνα 1968, σσ. 65-72.

22.    Βλ. D. Georgacas και W. McDonald, Place names of southwest Peloponnesus. Register and indexes, Αθήνα 1967, Παράρτημα στα Πελοποννησιακά [= Πελ], τ. 6 (1968) και ανεξάρτητος τόμος 1967 [= G-McD], αριθμός 2129 (σ. 137), όπου μαζί με τη Ζούρτσα αναγράφονται τα χωριά: Πάνου Κοπάνιτσα (1955 Κρυονέριον), Τριάντα, Μουντρά (1927 Φασκομηλιά), Βερβίτσα (1927 Πετράλω­να), Στροβίτσι (1916 Λέπρεον) και Πρασιδάκι.

23.    Μαζί με το Σουλιμά (1927 Άνω Δώριον) συμπεριλαμβάνονται και τα εξής χωριά: Κούβελα, Σίρτζι, Διμάντρα, Χαλκιά, Πάνου Ψάρι, Ψάρι, Βλάκα (1940 Χρυσοχώριον), Λάπη (1930 Ριζοχώ-ρι), Αι-Γιώργης, Κλέσουρα (1960 Αμφιθέα), Γουβαλάρια (1956 Αγιος Πέτρος), Στυλάρι, Κοπανάκι (Άνω), Κάτου Κοπανάκι, Κάτω Σουλιμά (1924 Δώριον), Βασιλικό και Κατσούρα (1940 Άνω Βασι­λικό), G-McD, αρ. 7307 (σ. 254).

24.    Τη μεταβυζαντινή περίοδο ο όρος «κεφαλοχώρι» προσδιορίζει χωριό χριστιανών με προ­νόμια αυτοδιοίκησης και δικαιώματα ιδιοκτησίας, βλ. Α. Μπιμπίκου-Αντωνιάδη, Ελλάδα 1350-1650, στο βιβλίο της: Προβλήματα Ιστορίας. Βυζαντινά, Μεταβυζαντινά Ι, Αθήνα 1996, σ. 206· ο Μαρίνο Μικιέλ στην Έκθεση του (1691) γράφει ότι οι κάτοικοι του Σουλιμά (Solimano) ήταν σκλη­ροτράχηλοι και θηριώδεις και ότι οι Τούρκοι με δυσκολία τους διοικούσαν, βλ. Σ. Λάμπ:ρος, Ιστο­ρικά Μελετήματα, Αθήνα 1884 (ανατ. 1979), σ. 203· Ά. Τσελίκας, Μεταφράσεις Βενετικών εκθέσε­ων περί Πελοποννήσου, Β', Πελ, τ. 17 (1989), σ. 147· ενώ ο Α. Γρηγοριάδης, Ίστορικαί Άλήθειαι, Αθήνα 1934 (ανατ. 1994), σσ. 88-89, γράφει ότι τα Σουλιμοχώρια «αύτοδιφκοϋντο ύπό είδους στρατιωτικής ομοσπονδίας» και ότι «ποτέ δέν έπατήθησαν από Τούρκους ή Ενετούς».

25.    Στο G-McD, σ. 78, καταγράφονται 27 αλβανόφωνα χωρία της Τριφυλίας από τα οποία τα περισσότερα βρίσκονται στα Σουλιμοχώρια· βλ. και Β. Randolph, The Present State of the Morea called anciently Peloponnesus, Λονδίνο ³1689 (ανατ. Αθήνα 1991), σ. 16.

26.    Όπως τα παλιά ερειπωμένα χωριά Ρομίρη και Σουληνάρι (Σουληναρορόμιρα), ξαναχτι­σμένα στη δεκαετία του 1960, 4 χλμ. βορειοδυτικά, αλλά και τα Τρύπες, Δράγκα (1927 Μαθία), Γα-μπριά, Λυκίσα, Κόκκινου κ.ά.

Το όνομα στο Ν. Πασαγιώτης, Ανεβάσταγοι, Αθήνα 1992. Ακριτοχώρια τα: Λαχανάδα, Γρίζη (1927 Ακριτοχώριον), Καπλάνη, Τσαΐζη (1916 Υάμεια), Σαρατσά (1927 Χρυσοκελλαριά), Βασιλίτση κ.ά.

28. G-McD, αρ. 3215 (σσ. 161-162).

29. Θ. Κολοκοτρώνης, Διήγησις συμβάντων της 'Ελληνικής φυλής από τα 1770 'έως τα 1836, Αθήνα 1846 (ανατ. 1981, επιμ. Τ. Γριτσόπουλος), σσ. 268-269· Δ. Πετρόπουλος, Πελοποννησιακά δημοτικά τραγούδια, ΠελΠρωτ, τ. 3 (1959), σ. 62.

29α. Δ. Γεωργακάς, Συμβολή εις τήν τοπωνυμικήν έρευνα, 'Αθηνά, τ. 48 (1938), σ. 32.

30. Τα υπόλοιπα ήταν Κάμπος, Σουλιμά και Ζούρτσα, βλ. Ά. Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας
της άναγεννηθείσης 'Ελλάδος, Αθήνα 1839, τ. 1 (ανατ. 1976, επιμ. Ί. Γιανναροπούλου), σ. 372 σημ.
1· Μ. Σακελλαρίου, Ή Πελοπόννησος κατά τήν δευτέραν Τουρκοκρατίαν, Αθήνα 1939 (ανατ. 1978), σ. 107· όταν ο Κανέλλος Δεληγιάννης, 'Απομνημονεύματα, τ. 3, Αθήνα 1957 (= Απομνημο­νεύματα αγωνιστών τοϋ 21, τ. 18), σ. 10, γράφει «Κοντοβούνια της ' Ανδρούσας», τα εννοεί φυσικά με την ευρύτερη γεωγραφική σημασία που έχουν.

31.    F. Pouqueville, Voyage de la Grece, Παρίσι ²1827, τ. 6, σ. 19 σημ. 1, τα Κοντοβούνια τα γρά­φει Koudounia. Ο κατάλογος συγκεντρωμένος το 1815 περιλαμβάνει 32 χωριά. Τα ονόματα των χωριών δημοσιεύονται αλλοιωμένα. Λάθη στα τοπωνύμια υπάρχουν και στην ελληνική μετάφραση Φ. Πουκεβίλ, Ταξίδι στην Ελλάδα, Πελοπόννησος, μτφρ. Ν. Μολφέτα, Αθήνα 1997, σ. 443, όπως στα Βούτενα (Vatena), Μάκρενα {Kachrena), Μάλη (Khali), Τριπύλα (Trisselou), Λούμι {Limni), Χρύσοβα (Chrissasou), Μύρου (Cheiriou) κ.ά.

32. Μ. Χουλιαράκης, Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή Έξέλιξις της 'Ελλάδος 1821-1971 [= ΓΑΠΕ], τ. 1, μέρος Α', Αθήνα 1973, σ. 33.

33. W. Leake, Ταξίδι είς τόν Μοριά, μτφρ. Γ. Στάθης, Γορτυνιακά, τ. 2 (1978), σ. 253. Η ψηλό­τερη κορυφή είναι ο Αγιο-Κωσταντίνος, 1,6 χλμ. βόρεια της Μάλης, με υψόμετρο 1.225 μ.

34. Ί. Φαλλμεράϋερ, Περί της καταγωγής των σημερινών 'Ελλήνων, μτφρ. Κ. Ρωμανός, Αθήνα 1984,σ.91.

35.  Γ. Νικολάου, Εκκλήσεις Πελοποννησίων προς τόν Γενικό προβλεπτή Πελοποννήσου Francesco Grimani γιά τήν απαλλαγή από αγγαρείες (1698/99), Πρακτικά τοϋ Ε' ΔΣΠΣ (= Πελ. Παρ. 22), τ. 4 (1996-1997), σ. 280.

G-McD, αρ. 3214 (σ. 161). Το όνομα Κοντοβούνια μνημονεύεται και σε δημοτικό τραγούδι, βλ. Πετρόπουλος, Δημοτικά τραγούδια (όπ. σημ. 29), σ. 59-60- Ά. Βακαλόπουλος, 'Ιστορία τοϋ Νέ­ου 'Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη [= ΙΝΕ], τ. 7 (1986), σ. 115.