ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Τα φυσικά δεδομένα, η γόνιμη γη, έχουν ως αποτέλεσμα τη συνεχή κατοίκη­ση στη Μεσσηνία, από τη νεολιθική τουλάχιστον εποχή⁵⁰. Αξιοσημείωτη είναι η οικιστική ακμή κατά την ύστερη εποχή του χαλκού: η αρχαιολογική έρευνα έδει­ξε ότι με κέντρο τη μεσσηνιακή Πύλο (Άνω Εγκλιανός), απαντάται στη Μεσση­νία η πιο πυκνή κατοίκηση στον ελλαδικό χώρο⁵¹. Μεσολαβούν οι μεταμυκη-ναϊκοί «Σκοτεινοί Αιώνες» (1200 π.Χ. και μετά) και η δωρική άφιξη⁵². Στους ιστορικούς χρόνους οι Μεσσηνιακοί πόλεμοι και η σπαρτιατική κατοχή, εμπό­δισαν τα μικρά μεσσηνιακά πολίσματα να αναπτυχθούν.

Με την επικράτηση των Θηβαίων θεμελιώνεται στους πρόποδες της Ιθώμης η Μεσσήνη (369 π.Χ.)· η πόλη ακολουθεί στο κτίσιμο της ιπποδάμειο σύστημα⁵³. Η Κυπαρισσία φαίνε­ται να έγινε το επίνειο της. Ακολούθως την αστάθεια που επικρατούσε διακό­πτει η υποταγή στους Ρωμαίους (146 π.Χ.)⁵⁴. Στο καθεστώς της ρωμαϊκής ειρή­νης οι μεσσηνιακές πόλεις παραμένουν αυτόνομες. Η πρωτεύουσα Μεσσήνη διατήρησε τα τείχη της, τα οποία εντυπωσίασαν τον Παυσανία (περί το 160 μ.Χ.)⁵⁵. Ο ίδιος αναφέρει στα δεξιά του Παμίσου και τις εξής πόλεις: Κορώνη (στο σημερινό Πεταλίδι), Κολωνίδες, 'Ασίνη (σημερινή Κορώνη), Μοθώνη, Πύ­λος (στο αρχαίο ακρωτήριο Κορυφάσιο) και Κυπαρισσία (Κυπαρισσιαί)⁵⁶. Όλες, πλην της Κορώνης, κόβουν δικά τους χάλκινα νομίσματα⁵⁷. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος την ίδια εποχή προσθέτει τη μεσόγεια πόλη 'Αλίαρτο⁵⁸ και ο προγενέστερος Στράβων (σύγχρονος του Χριστού) την "Ερανα⁵⁹. Ο τελευταίος γράφει πως η Μεσσηνία ήταν κατά το πλείστον εγκαταλελειμμένη⁶⁰. Καταστροφές στις υστερορωμαϊκές πόλεις⁶¹ αποδίδονται στο σεισμό του 365⁶² και πιθανώς στις επιδρομές Ερούλων (267 μ.Χ.) και Βησιγότθων (396-97)⁶³.

50. ΜΜΕ, σσ. 130-131 και χάρτης 8-11.

51. ΜΜΕ, χάρτης 8-14· W. McDonald και R. Hope Simpson, Prehistoric Habitation in South­western Peloponnese, American Journal of Archaeology, τ. 65 (1961), σσ. 221 κ.εξ. πίν. 74, 75· R. Hope Simpson, A Gazetteer and Atlas of Mycenaean Sites, Λονδίνο 1965, σσ. 56 κ.εξ. και χάρτης 1:500.000· Γ. και Θ. Παπαθανασόπουλος, Πύλος-Πυλία. Οδοιπορικό στο χώρο και στο χρόνο, Αθή­να 2000, χάρτης σ. 37· βλ. και Ιστορία τοϋ Ελληνικού "Εθνους, Αθήνα [= ΙΕΕ], τ. 1(1970), χάρτης σ. 263- Ν. Βασιλικού, Ό Μυκηναϊκός πολιτισμός, Αθήνα 1995, Βιβλιοθήκη της εν 'Αθήναις 'Αρχαιο­λογικής Εταιρίας [= ΒΑΕ] αρ. 152, χάρτες σσ. 423 και 424-425, για το ανάκτορο σσ. 197-211.

52. Ο Κ. Συριόπουλος, Ή Μεσσηνία κατά τήν έποχήν τοϋ Χαλκοϋ και οί ιστορικοί χρόνοι της Ελλάδος, Πρακτικά τοϋ Γ' ΔΣΠΣ (= Πελ. Παρ. 13), τ. 2 (1987-88), σσ. 225-244· ο ίδιος, Ή κατάρ-ρευσις τοϋ Μυκηναϊκοϋ πολιτισμού και ή λεγομένη κάθοδος των Δωριέων εις τήν Πελοπόννησον, Πελ, τ. 16 (1986), σσ. 223-232, δέχεται ότι οι Δωριείς σχηματίστηκαν εθνολογικά και έλαβαν το εθνικό τους όνομα στην Στενύκλαρο και το μεσσηνιακό Δώριο (Μάλθη;).

53. Π. Θέμελης, Αρχαία Μεσσήνη, Αθήνα 1999, σ. 40 κ.εξ.

54. Π. Στυλιανόπουλος, Ιστορία της Μεσσηνίας από της αρχαιότατης εποχής μέχρι τής συγ­χρόνου εν τω πλαισίω τής όλης Ελληνικής Ιστορίας, Αθήνα 1954, σσ. 171-209.

55. Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου 'Ελλάδος Περιήγησις: Μεσσηνιακά και Ηλιακά, Αθήνα 1991, σσ. 112 κ.εξ.

56. Δ' 34,4-36,7- Παπαχατζής, Παυσανίου Περιήγησις (όπ. σημ. 55), σσ. 152-190.

57. Α. Τζαμαλής, Τα Σεβηριανά νομίσματα της Μεσσηνίας, Μεσσηνιακά Χρονικά, τ. 1 (1999), σσ. 212-217.

58. Π. Μοσχονά, Ή Πελοπόννησος στό έργο τοΰ Κλαυδίου Πτολεμαίου, Αακωνικαί Σπουδαί
[=ΛΣ],τ. 11(1992), σ. 578.

59. Γεωγραφικά (όπ. σημ. 3), Η' 348 (τ. 3, σ. 1024) και Η' 361 (τ. 3, σ. 1058), όπου και τοποθε­τεί μεταξύ Κυπαρισσίας και Πύλου, πιθανότατα στη θέση Διαλισκάρι ή Γιαλισκάρι, βλ. Σ. Λυρι­τζής, Ή 'Αρχαία πόλις τής δυτικής Μεσσηνίας "Ερανα, στο βιβλίο του: Γαργαλιάνοι, ό τόπος και ή ιστορία του(επιμ. Σ. Καργάκος), Δήμος Γαργαλιάνων 2000, σσ. 107-141.

60. Γεωγραφικά (όπ. σημ. 3), Η' 362 (τ. 3, σ. 1062): χώρας έκλελειμμένης τής πλείστης.

61.    Πρβλ. τις μνείες μεσσηνιακών πόλεων σε καταλόγους πόλεων της όψιμης αρχαιότητας: Κοσμογραφία του Ανώνυμου της Ραβέννας (Cipparissia, Pylos, Motona, Mesene)· Γεωγραφικά του Γουίδωνος (Cyparissa, Pilos, Machona, Assine, Messena) και αυτές στην Tabula Peutingeriana του 4ου αι. {Cyparissa, Pylios, Methone, Asine, Messene), στα A. Bon, Le Peloponnese byzantin Jusqu'en 1204, Παρίσι 1951, σσ. 18, 184 και A. Avramea, Le Peloponnese du IVe au VHIe siecle, Changements etpersistances, Παρίσι 1997, σσ. 109, 191-195.

61.    Πρβλ. τις μνείες μεσσηνιακών πόλεων σε καταλόγους πόλεων της όψιμης αρχαιότητας: Κοσμογραφία του Ανώνυμου της Ραβέννας (Cipparissia, Cylos, Motona, Mesene)· Γεωγραφικά του Γουίδωνος (Cyparissa, Pilos, Machona, Assine, Messena) και αυτές στην Tabula Peutingeriana του 4ου αι. {Cyparissa, Pylios, Methone, Asine, Messene), στα A. Bon, Le Peloponnese byzantin Jusqu'en 1204, Παρίσι 1951, σσ. 18, 184 και A. Avramea, Le Peloponnese du IVe au VHIe siecle, Changements etpersistances, Παρίσι 1997, σσ. 109, 191-195.

62.    Φ. Εύαγγελάτου-Νοταρα, «...Και τά πολλά τής Πελοποννήσου... σεισμού γεγόνασιν παρα­νάλωμα», Πρακτικά τοϋ Γ' ΔΣΠΣ(= Πελ. Παρ. 13), τ. 2 (1987-88), σσ. 428-432.

63. Ε. Χρυσός, Οί Βησιγότθοι στην Πελοπόννησο (396-7 μ.Χ.), Πρακτικά τοϋ Β' ΔΣΠΣ (= Πελ. Παρ. 8), τ. 2 (1981-82), σσ. 181-191· για την Μεσσήνη βλ. τι γράφουν οι Ά. 'Ορλάνδος, Έκ τής Χριστιανικής Μεσσήνης, Αρχεΐον των Βυζαντινών Μνημείων τής Ελλάδος, Αθήνα [= ΑΒΜΕ], τ. 11 (1969), σ. 87, σημ. 2 και Ά. Πετρίδης, Περί 'Ιθώμης και Μεσσήνης και των εν αύταΐς άνακαλυ-φθεισών εσχάτως επιγραφών και λοιπών μνημείων, Παρνασσός, τ. 3 (1879), σ. 836. Πάντως συγκε­κριμένη μαρτυρία στις πηγές για καταστροφές στην Μεσσηνία δεν υπάρχει.